مرز باریک خاطرات و روزنوشت‌ها/ نگاهی به خاطره‌نویسی سیاستمداران جهان
نسرین رضایی
شاید بتوان گفت که در خاطرات معمولا برهه زمانی طولانی‌تری در نظر گرفته می‌شود و وقایع آنگونه که در روزنگار بطور دقیق پرداخته شده در خاطرات لحاظ نمی‌شوند. کم نیستند شمار خاطرات چهره‌های برجسته و سیاستمداران مطرح دنیا که در غالب کتاب به بازار عرضه می‌شوند اما روزنوشت‌های منتشر شده چندان زیاد نیستند و گهگاه پس از مرگ نگارنده جمع‌آوری و منتشر می‌شوند.
لئو تروتسکی تفاوت چندانی میان خاطرات و یادداشت‌های روزانه قائل نیست. او در بخش آغازین کتاب یادداشت‌های روزانه می‌نویسد: «کتاب خاطرات چنان شکل ادبی‌ای نیست که برای من جاذبه داشته باشد، بیشتر دوست داشتم بتوانم روزنامه‌ای انتشار دهم، ولی بدین کار دسترسی نیست... جدا بودن از هرگونه فعالیت سیاسی مرا بر آن می‌دارد که با پناه آوردن به خاطره‌نویسی این جای خالی را پر کنم. هنگام شروع جنگ جهانی نیز که در سوئیس بودم و با جهان خارج ارتباطی نداشتم، چند هفته خاطره‌نویسی کردم و دیر‌تر، یعنی در سال ۱۹۱۶، پس از اخراج از فرانسه هم، در اسپانیا، زمانی بدین کار پرداختم و گمان می‌کنم خاطره‌نویسیم به همین محدود باشد.
اکنون بار دیگر زمان آن فرا رسیده است که به یادداشت‌های سیاسی پناه آورم. تا کی این کار را ادامه خواهم داد؟ نمی‌دانم. شاید ماه‌ها، ولی به هیچ وجه سال‌ها وقت صرف این کار نخواهم کرد. در این یا در آن جهت، حوادث باید به یک نتیجه نهایی منجر گردد و بدین طریق به خاطره‌نویسی‌ام پایان بخشد. در اینجا تقریبا فقط از راه روزنامه‌ها و کم یا بیش هم تبادل نامه، با زندگی در تماسم.»
مردان بزرگ شاید خاطره‌نویسان خوبی باشند اما هیچگاه روزنوشت‌های خوبی نمی‌نویسند. چرا که نگارش یک روزنوشت واقعی می‌تواند به معنای شکستن وجهه ایده‌آل ترسیم شده اطرافیان و در عین حال ایجاد تصویر جدید در ذهن خواننده باشد. نویسنده گاردین در تعریف خود از یادداشت‌های روزانه می‌نویسد: «یادداشت‌های روزانه و یا به عبارتی دیگر بهترین یادداشت‌های روزانه تنها شرح وقایع تاریخی نیستند که با مرور آن‌ها بتوان صفحات ارزشمند تاریخ را ورق زد. شاید بهترین نوع یادداشت‌های روزانه بد‌ترین و مضحک‌ترین مدارک تاریخی و در عین حال ارزشمند‌ترین گنجینه ادبی نگارنده آن‌ها باشند. اما متاسفانه در اکثر موارد صداقت مبنا و سیاست اصلی نگارش یک روزنوشت نیست و گهگاه برای فرار از واقعیت نگارنده روزنوشت به سمت استفاده از محدودیت کلمات و سانسور روی می‌آورد تا ذهنیت بدی در خواننده ایجاد نشود.»
"تونی بن" یکی از مشهور‌ترین سیاستمداران در قید حیات (از اعضای برجسته کابینه حزب کارگر انگلیس) که روزنوشت‌هایش شهره بسیاری دارد، می‌گوید: «اگر تمام تفکرات و هر آنچه که هر روز اتفاق افتاده، به صورت دقیق و بدون سانسور بر روی کاغذ آورده شوند، بهترین مجموعه ممکن برای یک روزنوشت فراهم می‌شود، در این لحظه است که مردم می‌توانند در مورد نگارنده و اطرافیانش به راحتی تصمیم بگیرند. هدف از نگارش روزنوشت تنها اشاره به وقایع ارزشمند تاریخی نیست و این تنها تفاوت آن با خاطرات است.»
بن برای نگارش روزنوشت خود تقریبا از ۱۲ میلیون کلمه استفاده کرده است که بخشی از کلمات یاوه‌گویی‌ها و بیان احساسات و اتفاقات مضحکی بودند که در کابینه میان او افراد اتفاق می‌افتادند. نگارش دقیق بن از هر آنچه که رخ داده بود گرچه ناخرسندی بسیاری از سیاستمداران بزرگ را به همراه داشت اما شک نباید کرد که بن بزرگ‌ترین و بهترین مجموعه یادداشت‌های روزانه را به بازار عرضه کرد.
تروتسکی در بخشی از یادداشت‌های روزانه خود با اشاره به حق آزادی بیان برای خود به همین موضوع اشاره می‌کند و می‌نویسد: «جای شگفتی نیست اگر یادداشت‌هایم شکل بررسی روزنامه‌ها را به خود بگیرد. بدیهی است که نمی‌خواهم از این بابت محدودیتی برای خود قائل شوم. مزیت و متاسفانه تنها مزیت این گونه نوشتن یادداشت‌های روزانه این است که مقید نبودن به وظایف و قوانین ادبی خاصی را مجاز می‌کند.»
کم نیستند شمار خاطرات و یادداشت‌های روزانه‌ای که وارد بازار شده‌اند: وینستون چرچیل نخست وزیر بریتانیا در طول جنگ جهانی دوم و یا به عبارتی مرد نیمه اول قرن بیستم کتاب‌های خاطرات نه چندان کمی را در رابطه با آنچه در زمان جنگ اتفاق افتاد منتشر کرد. اما شاید بتوان گفت که هیچ یک از این کتاب‌ها در حد کتاب خاطرات اخیر او با نام "اوایل زندگی من" نبود. این کتاب خاطرات در لیست آرشیو ده کتب بر‌تر خاطرات روزنامه گاردین قرار گرفته است. قلم چرچیل در این کتاب کاملا روان و نرم است و خاطرات متفاوتی جز جنگ جهانی دوم را به نگارش درآورده است. این نخستین مجموعه خاطراتی است که نخست وزیر وقت بریتانیا در آن کمتر اشاره‌ای به جنگ جهانی دوم و وقایع آن دوران کرده است. در این کتاب تمامی حوادث پرشور تاریخ بریتانیا در دوران چرچیل به تصویر کشیده شده و بجای کشورهای درگیر در جنگ جهانی دوم سخن از کشوری چون افغانستان به میان آمده است.
یادداشت‌های روزانه "ایلان کلارک" نماینده حزب محافظه‌کار انگلیس و مشاور ارشد تاچر تحت عنوان "در عرصه قدرت" هم از جمله مجموعه‌های برجسته‌ای است که "ادوینا کوریه" اقدام به جمع‌آوری و انتشار آن کرده است. یادداشت‌های سیاسی مجموعه جمع‌آوری شده چندان تاثیرگذار نیست اما اگر بخواهیم نگاهی اجمالی به آنچه در یک دوره زمانی خاص گذشته بیاندازیم، خواندن این کتاب خالی از لطف نخواهد بود.
گاردین در تحلیل خود از کتاب نوشته است: قضاوت سیاسی کلارک در یادداشت‌های روزانه‌اش نه تنها قوی نیست بلکه افتضاح است. گروهی دیگر از منتقدان کتاب می‌گویند که بخش سیاسی روزنوشت منتشر شده قوی نیست چرا که سعی شده تا کمتر به مسایل سیاسی پرداخته شود و اتفاق‌ها با سانسور نگارنده نقل شوند. اما بخش دیگر این یادداشت‌ها که مربوط به دورانی است که کلارک با بیماری سرطان و متعاقبا مرگ دست و پنجه نرم می‌کند، بسیار ارزشمند و خواندنی بوده و سانسور نکردن احساسات از سوی نگارنده به تاثیرگذاری و ارزشمندی اثر افزوده است.
کتاب خاطرات جورج دبلیو بوش، رئیس جمهور سابق ایالات متحده که اخیرا منتشر شده است هم در لیست ده کتاب بر‌تر مجله تایم قرار گرفته است. این کتاب با عنوان "لحظات تصمیم‌گیری" در تیراژ یک میلیون و پانصد هزار نسخه منتشر شد. کتاب با همکاری "کریستوفر میچل" که سخنرانی‌هایش را یادداشت می‌کرد، نوشته شده است. این کتاب درست چند روز بعد از پیروزی جمهوریخواهان در انتخابات میان دوره‌ای کنگره آمریکا منتشر شده و منتقدین بوش، زمان انتشار کتاب و تبلیغات دامنه‌دار در مورد آن را به انتخابات سال ۲۰۱۲ ربط دادند و آن را کتاب خاطراتی سانسور شده با اهدافی سیاسی مطرح کردند. گفته شد که بوش با دفاع از جنگ آمریکا در عراق و اینکه ابدا از این بابت پشیمان نیست، در کتاب سعی کرده است تا به تصمیمات جمهوریخواهان مشروعیت بخشیده و صحه بگذارد. یکی از مشاورین و همراهان بوش گفته است: «وقتی شما کتاب پرزیدنت بوش را می‌خوانید می‌بینید ۸ سال بار تمام جهان لحظه لحظه بر دوش وی بوده است.» منتقدین بوش نیز با اشاره به سخن جورج برنارد شاو گفته‌اند: وقتی کتاب خاطرات می‌خوانید یادتان باشد که حقیقت هرگز برای انتشار مناسب نیست. (آنچه می‌خوانید همه ماجرا و حقیقت ماجرا را در برندارد.)
"سفر" هم عنوان کتاب خاطراتی است که در سپتامبر ۲۰۱۰ به قلم تونی بلر، نخست وزیر پیشین بریتانیا منتشر شد. انتشار این کتاب هفتصد صفحه‌ای که گزیده‌ای از خاطرات سیاسی تونی بلر در ده سال نخست وزیری او (۲۰۰۷-۱۹۹۷) است، از همان روزهای نخست سر و صداهای زیادی برپا کرد تا جایی که مراسم رونمایی آن نیز با مشکلات زیادی روبرو شد. روزنامه لس آنجلس تایمز در نقد کتاب "سفر" نوشته است: «کتاب منتشر شده، منحصر به فرد و در عین حال عجیب است. چرا که این نخستین باری است که یک سیاستمدار انگلیسی با بیانی منحصر به فرد زندگی‌نامه سیاسی خود را این چنین مفصل با قلم خود به رشته تحریر در می‌آورد. رک گویی‌های بلر به همراه حکایت‌های کوتاهی از اطرافیانش که در خلال شرح زندگی سیاسی این سیاستمدار مشاهده می‌شود، سبک جالبی را ایجاد کرده است.» سایت آمازون در انگلیس اعلام کرده که این کتاب تاکنون رکورد بیشترین فروش کتاب‌ها در زمینه خاطرات سیاسی را داشته است. روزنامه کریستین ساینس مانیتور نیز با اشاره به اعتراضات و مخالفت‌هایی که از سوی مخالفان جنگ در زمان انتشار کتاب صورت گرفت، می‌نویسد: «مخالفان هم باید این حقیقت را بپذیرند که نثر فوق‌العاده کتاب مانع از کنار گذاشتن آن و مبارزه با خواندنش می‌شود. بلر در تمامی صفحات، کل جزئیات اتفاقات و حوادث دوران نخست وزیری‌اش را به صورتی کاملا مهیج به رشته تحریر در آورده است.»
یادداشت‌های روزانه لئو تروتسکی، متفکر روسی مارکسیست هم از جمله روزنوشت‌های ارزشمند و تاثیرگذاری است که در بی‌نظیری و بی‌پیرایشی شباهت‌های نه چندان اندکی با "تونی بن" دارد. روزنوشت‌های تروتسکی با وصیت‌نامه او پایان می‌یابد. برگ آغاز روزنگاشت‌های تروتسکی، ۷ فوریه ۱۹۳۵ و آخرین یادداشت او ۳ مارس ۱۹۴۰ است.
در آخرین روزنوشت تروتسکی آمده است:« ناتاشا پنجره رو به حیاط را بیشتر گشوده است تا هوا بهتر به اتاقم وارد شود. من می‌توانم چمن سبز و درخشان را پایین دیوار ببینم و آسمان روشن و آبی را و همه جا آفتاب را. زندگی زیباست، امید است نسل آینده آن را از هر چه پلیدی، اختناق و زورگویی است بپالاید و از آن لذت ببرد.
۲۷ فوریه ۱۹۴۰»
منابع:
بخش معرفی کتاب گاردین
کتب بر‌تر مجله تایمز
خاطرات لئو تروتسکی- سایت آمازون
نظر شما :