انرژی اتمی، از دفتری در دانشگاه تهران تا سازمانی در وزارت نیرو/ تلاش‌های اعتماد به ثمر رسید
سمیه متقی
قریب به یک ماه پیش از این دیدار، رضا قطبی از مشاوران فرح پهلوی و رییس رادیو تلویزیون ایران، به فرمان شاه به اکبر اعتماد، کار‌شناس و استاد فیزیک اتمی خبر داد که شاه به دنبال ایجاد برنامه انرژی اتمی است و درصدد واگذاری این مسوولیت به اوست. اکبر اعتماد هم پس از یک ماه مطالعه و بررسی، گزارشی ۱۵ صفحه‌ای تنظیم کرد و همان شد مبنای فعالیت سازمان انرژی اتمی و پرهزینه‌ترین طرح دوران نخست‌وزیری امیرعباس هویدا با بودجه نزدیک به دو میلیارد دلار.
مرکز انرژی اتمی دانشگاه تهران
از سال ۱۳۳۵ که موضوع انرژی هسته‌ای برای مصارف صلح‌جویانه در دانشگاه تهران مطرح شد، همکاری دولت و دانشگاه در این زمینه کلید خورد. اما استفاده از این منبع انرژی، پس از توافقنامه‌ای که در سال ۱۳۳۷ میان علی امینی، سفیر وقت ایران در آمریکا با معاون وزیر امور خارجه این کشور در راستای پیشرفت و استفاده از این انرژی در مصارف غیرمخرب و غیرجنگی به امضا رسید، به طور جدی مورد توجه قرار گرفت. همان زمان از سوی دولت امریکا، یک رآکتور اتمی برای ترویج شعار آیزنهاور «اتم برای صلح»، به دولت ایران اهدا شد. وجود این رآکتور اتمی اهدایی دولت امریکا، در فضای تحقیقاتی و علمی ایران بر خلاف آنچه انتظار می‌رفت نقش‌آفرینی کرد. این رآکتور کوچک با ورود به مرزهای ایران به نماد قدرت برای شاه پهلوی بدل شد و مرکز اتمی دانشگاه تهران بر اساس همین توافقنامه و این هدیه، راه‌اندازی رآکتور تحقیقاتی پنج مگاواتی را در دستور کار خود قرار داد. همزمان با پیشرفت‌های قابل توجه در این پروژه، اکبر اعتماد که فارغ‌التحصیل دانشگاه لوزان سوئیس بود، به ایران بازگشت و با گذشت اندک زمانی به خواست صفی اصفیا، رییس وقت برنامه و بودجه به عنوان مشاور فنی طرح پژوهش‌های رآکتور اتمی به همراهی با این مرکز پرداخت. وی در اولین اقدام خود دفتر انرژی اتمی را در سازمان برنامه و بودجه بنا گذاشت. با راه‌اندازی رآکتور تحقیقاتی پنج مگاواتی در سال ۱۳۴۶، اکبر اعتماد نیز از این مسوولیت دور شد و با انتقال دانشگاه بوعلی سینا به محل تولدش، همدان، او نیز از تهران نقل مکان کرد و با امید پیشرفت علمی همدان، در آنجا سکنی گزید. با افزایش روز به روز درآمد نفتی ایران شاه در سودای تبدیل شدن به قدرت بر‌تر منطقه، بهترین قطعه این پازل را طرح‌ریزی برنامه اتمی دید و بر همین اساس در اواخر سال ۱۳۵۲، رضا قطبی را پی اکبر اعتماد فرستاد.
تاسیس سازمان انرژی اتمی ایران
رویای دستیابی به انرژی اتمی و تبدیل شدن به قدرتی بلامنازع در منطقه نیاز به ایجاد شرایط و موقعیت ویژه داشت. یک دفتر در دانشگاه تهران و آزمایشگاه‌های موجود در دانشگاه قادر نبود برنامه طرح‌ریزی شده از سوی اکبر اعتماد را پیش برد. در اولین گام، اکبر اعتماد موضوع تاسیس سازمان انرژی اتمی را مطرح کرد و لایحه آن در ابتدای تیر ۵۳ به مجلس فرستاده شد. ذوق و شوق محمدرضا پهلوی در دستیابی به امکانات این انرژی به قدری زیاد بود که پیش از تصویب لایحه تبدیل دفتر انرژی اتمی به سازمانی با همین نام، وی به همراه اکبر اعتماد به فرانسه سفر می‌کند و این سفر که همزمان با انتخاب ژیسکاردستن به ریاست‌جمهوری این کشور بود، موجب انعقاد بزرگترین توافقنامه اتمی برای ایران می‌شود. به موجب این توافقنامه که در ششم تیر ۱۳۵۳ میان مرکز انرژی اتمی ایران و کمیساریای انرژی اتمی فرانسه توسط وزرای امور خارجه دو کشور منعقد شد، با مشارکت مالی ایران در طرح‌های فناوری سوخت اتمی فرانسه، پنج رآکتور هسته‌ای در اختیار ایران قرار می‌گرفت. این توافقنامه علمی، فنی و صنعتی در استفاده صلح‌جویانه از انرژِی هسته‌ای، مدت زمانی قریب به ۱۵ سال را برای اجرا می‌طلبید که از همان زمان به «موافقتنامه مادر» در زمینه همکاری‌های هسته‌ای ایران نیز شهرت یافت. پس از بازگشت شاه و دکتر اعتماد از سفر به فرانسه، لایحه تغییر مرکز انرژی اتمی به سازمان انرژی اتمی به سرعت در دستور کار مجلس قرار گرفت.
لایحه سازمان انرژی اتمی در مجلس
تجربه اکبر اعتماد در تاسیس سازمان و موسسات گوناگون از نقطه صفر چیزی بود که او را در آستانه شروع چنین فعالیتی بسیار یاری کرد. او که پیش از این، تاسیس دفتر انرژی اتمی سازمان برنامه، موسسه تحقیقات و برنامه علمی و همچنین دانشگاه بوعلی را در پرونده کاری خود داشت، کار تاسیس سازمان انرژی اتمی را آغاز کرد. وی شروع این کار یا به عبارتی هسته اولیه آن را پیش از تصویب لایحه این سازمان در مجلسین پایه‌ریزی کرد و در ابتدا ۱۰ نفر از جمله قاسم عربیان، احمد ستوده‌نیا (آخرین رییس سازمان انرژی اتمی) در این پروژه مشغول به کار شدند.
این لایحه در ابتدای تیر ۵۳، از سوی وزارت برق و آب به مجلس شورای ملی رفت و کمتر کسی به اظهارنظر درباره آن پرداخت، از میان نمایندگان تنها دکتر علی‌اصغر آزاد، استاد فیزیک در دانشگاه تهران، آن هم یک جلسه قبل از بررسی این لایحه نظر خود را چنین بیان کرد: «ایجاد مرکز پژوهشی منظور شده در قرارداد (اتمی ایران و فرانسه) می‌تواند مقدمه یک انقلاب علمی و فنی باشد... دولت‌ها وقتی لابراتوارهای ملی تشکیل می‌دهند یا مراکز اتمی (سازمان) درست می‌کنند توجه آن‌ها به این مراکز و لابراتوارهای ملی بیشتر از دانشگاه‌ها است و دلیل آن‌ها هم این است که این مراکز تحقیقی و لابراتوارهای ملی را برای مقاصدی خاص و برنامه‌هایی معین تأسیس کرده‌اند و طبعا علاقه خواهند داشت که آن برنامه‌ها پیش برود... این مراکز وسایل و امکانات بیشتر دارند و از تسهیلات بیشتری برای خرج کردن برخوردارند. این مراکز از لحاظ علمی از دانشگاه‌ها جلو می‌افتند...» (آزاد، ۱۱ تیر ۵۳)
وی در بخش دیگر از سخنانش به بررسی نتایج و تاثیرات انرژی هسته‌ای در رفاه و بهبود زندگی بشری پرداخت که از شیرین کردن آب شروع شد و با عقیم کردن حشراتی که آفت مزارع هستند ادامه یافت و از تغییر مرکز یا دفتر انرژی اتمی به سازمان انرژی اتمی استقبال کرد و در پایان نیز برای جلب رضایت همگان در مجلس سخن خود را اینگونه تمام کرد: «همه این تحولات را در یک جمله خلاصه می‌کنم که هدف اصلی استفاده از انرژی هسته‌ای تأمین رفاه مردم است و اینجاست که عظمت روشن‌بینی و موقع‌شناسی و آینده‌نگری شاهنشاه در حد کمال جلوه‌گر می‌شود. امیدواریم در سال‌های آینده شاهد مراحل اجرایی این موافقتنامه باشیم و مسوولان اجرایی آن این توفیق را داشته باشند که برای مردم ایران انرژی بیشتر، غذای فراوان‌تر، بهداشت پیشرفته‌تر و مهم‌تر از همه رفاه و آرامش خاطر کامل‌تری فراهم کنند.»
در جلسه بعدی مجلس که در تاریخ شانزدهم تیر ۵۳ برگزار شد، این لایحه و مواد آن را مورد بررسی و رای‌گیری قرار داد که بدون هیچ مخالفتی از سوی نمایندگان هر ۲۰ ماده آن به تصویب رسید. در این لایحه سه رکن برای سازمان مطرح شده بود که یکی مربوط به شورای انرژی اتمی به ریاست نخست‌وزیر، دیگری کمیته انرژی اتمی با شورایی به ریاست وزیر برق و آب و سوم رییس سازمان انرژی اتمی بود که هم در شورا و هم در کمیته انرژی اتمی، رییس سازمان به عنوان دبیر شورا حضور داشت. این سازمان در دستورالعمل‌ها و قوانین خودکفا بود و نیازی به تصویب قانون و مقررات در مجلس نداشت و البته رییس سازمان نیز به پیشنهاد نخست‌وزیر و با فرمان شاه به ریاست منصوب می‌شود.
با تصویب این لایحه از سوی مجلس شورای ملی، این مصوبه در دستور کار مجلس سنا قرار گرفت و بر خلاف آنچه انتظار می‌رفت، مجلس سنا به راحتی از آن گذر نکرد. علاقه وافر شاه به پیشرفت در این زمینه موجب شده بود در بسیاری از بخش‌های این لایحه حضور پررنگ او به وضوح دیده شود و همین امر شرایطی را فراهم کرد که کمیسیون آب و برق به ریاست محمد سجادی به نقد این لایحه بپردازد. اصرار شاه به زیر نظر داشتن این سازمان مانعی بر روند قانونی تصویب این لایحه بود که در آخر، رییس مجلس سنا، جعفر شریف امامی نیز خود این مساله را رفع و رجوع کرد.
هدف تامین انرژی است
با بیان شرح وظایف و اختیارات این سازمان و تصویب آن در مجلسین، انرژی اتمی ایران که تا آن زمان محدود به مرکزی در دانشگاه تهران و دفتری در سازمان برنامه بودجه بود، کار خود را در سازمانی به ریاست اکبر اعتماد - که به خواست هویدا حکم معاونت نخست‌وزیر نیز در جهت پیشرفت بیشتر برنامه از سوی شاه به وی داده شده بود- آغاز کرد. با گذشت اندک زمانی و تاسیس وزارت نیرو این سازمان نیز در تاریخ سی‌ام آذر بر اساس ماده ۹ لایحه مرتبط با وزارت نیرو، «کلیه وظایف و اختیارات وزیر و وزارت آب و برق در مورد سازمان مذکور به این وزیر و وزارت منتقل شد.»
البته در فضای آن زمان همانگونه که از ابتدا مطرح شد شخص شاه علاقمند و پیگیر این برنامه بود، به صورتی که حتی ریاست سازمان نیز گزارش‌های خود را تقدیم وی می‌‌کرد. با این وجود آنچه از سوی اکبر اعتماد به عنوان هدف این برنامه اتمی مطرح بود، خیلی جزیی‌تر از رویاهای بلندپروازانه شاه بود. در کادر اهداف که در متن نگاشته شده از سوی اعتماد، برای فرمان ابلاغ از سوی شاه برای دولت فرستاده شد، تنها یک جمله آمده بود: «هدف، تامین انرژی است.» اما در همان سال اول شاه پس از اطلاع از دستیابی هند به سلاح اتمی در سخنان خود اظهار کرد: «ایران بدون شک و سریع‌تر از آنچه فکر می‌کنید» به سلاح اتمی دست می‌یابد، موضعی که به سرعت تکذیب و در عین حال بر علاقه‌مندی ایران به یک برنامه کامل اتمی که بتواند ۲۳ هزار مگاوات برق تولید کند، تاکید شد.
هیچ کس واقعا نمی‌توانست مدعی شود که می‌داند پشت سر این برنامه‌ها که از سوی شاه مطرح شده، اهداف سیاسی نیز وجود دارد یا خیر، همان طور که در مکالمه میان هویدا و اعتماد با طرح این موضوع، هویدا فقط گفت: «واقعا من نمی‌دانم، باور کن که نمی‌دانم!»
منابع:
۱- خاطرات اکبر اعتماد نخستین رییس سازمان انرژی اتمی ایران، استاد دانشگاه تهران، معاون وزارت علوم و آموزش عالی، ویراستار علیرضا افخمی
۲- تاریخچه انرژی هسته‌ای در ایران و جهان، غلامرضا علی بابایی، انتشارات وزارت امور خارجه، سال ۱۳۸۶
۳- گفت‌وگوی دکتر اکبر اعتماد با روزنامه اعتماد ملی، ۲۱ فروردین ۱۳۸۷
۴- گفت‌وگوی دکتر اکبر اعتماد با ایرنا، ۲۷ شهریور ۱۳۸۹
۵- معمای هویدا، عباس میلانی، نشر اختران، چاپ نوزدهم
۶- مشروح مذاکرات مجلس، دور بیست و سوم ۱۱ و ۱۶ تیر ۱۳۵۳
۷- عباس میلانی، نشریه فارن پالیسی، The shahs atomic dreams
۸- روزشمار هسته‌ای ایران از سایت http://www.nti.org
نظر شما :