پیشگام آموزش علم سیاست در ایران/نگاهی به تاسیس مدرسه علوم سیاسی
امید اخوی*: 28 آذر سالروز تاسیس مدرسه علوم سیاسی است. این مدرسه از آن جهت حائز اهمیت است که در زمان خود باعث تبلور علمی و تربیت فرزندانی برای ایرانزمین شد که هر کدامشان بعدها توانستند نقشی تاثیرگذار در روند کشور داشته باشند. نام این مدرسه همیشه با نام میرزا حسن خان مشیرالدوله (پیرنیا) گره خورده است که در این مجال خلاصهای از روند تاسیس و اقدامات این مدرسه را ذکر میکنیم. قبل از پرداختن به این مساله به معرفی کوتاه از حسن مشیرالدوله میپردازیم. میرزا حسن خان مشیرالدوله از رجال نامی اواخر دوران قاجاریه، فرزند اول میرزا نصرالله خان مشیرالدوله صدراعظم بعد از انقلاب مشروطه است. وی در دوران نوجوانی برای تحصیل به روسیه رفت و پس از کسب درجات علمی در سفارت ایران مشغول به کار شد. پس از بازگشت به ایران به فکر تاسیس مدرسه علوم سیاسی افتاد و با افتتاح این مرکز علمی باعث رشد و ترقی فرزندان این مرز و بوم شد. وی با آغاز مشروطهخواهی به این جنبش پیوست و در تدوین نظامنامه انتخابی نقش بسزایی داشت. مشیرالدوله در دولتهای مختلف عهدهدار منصب وزارت بوده و همچنین چهار کابینه به ریاست او تشکیل شده است. مشیرالدوله تا زمانی که در سیاست حضور داشت تعاملات مناسبی با دول قدرتمند آن دوران مانند بریتانیا، آلمان و روسیه برقرار کرد و هیچ گاه به طرف هیچ کدام از این کشورها متمایل نشد. وی در سال 1305 خورشیدی از سیاست کناره گرفت و به تحقیق و تالیف در تاریخ ایران باستان مشغول شد و توانست آثار بسیار ارزشمندی را به یادگار بگذارد. ایشان از معدود رجال دوره قاجار و پهلوی اول بود که دوست و دشمن از او به نیکی یاد کردهاند.
نقش میرزا حسن خان مشیرالدوله در تاسیس مدرسه علوم سیاسی
وزارت خارجه میرزا نصرالله خان مصادف با وقتی بود که میرزا حسن خان پسر ارشدش مدرسه حقوق را تمام کرده و به سمت وابسته سفارت ایران در روسیه مشغول به کار شده بود. میرزا نصرالله خان مشیرالدوله پسرش را برای اداره کابینه وزارت خارجه به تهران خواست.1 مستوفی در این زمینه مینویسد: «وی در زمان اداره کردن وزارت خارجه متوجه شد کار از ریشه خراب است و تا مبنای علمی برای اعضای وزارت خارجه دست و پا نشود هرچه بکند، نقش بر آب خواهد بود.»2 روزنامه تربیت هم در این باره و تفکر ایجاد مدرسه علوم سیاسی مینویسد: «میرزا نصرالله خان مشیرالدوله وزیر امور خارجه درصدد برآمد که برای وزارت معظمه خارجه و ماموریتهای لازمه این اداره جلیله اشخاص باعلم تربیت کند.»3 عبدالله مستوفی در این زمینه میگوید: «از طرف دیگر حالا که جلوی افتتاح مدارس باز شد و شاه و صدراعظم از آن جلوگیری ندارند چه از این بهتر که مدرسهای هم که در آن علوم عالیه سیاسی تدریس شود، دایر نمایند و کار معارف و فرهنگ کشور را پیشرفتی بدهند. پسر و پدر نزد صدراعظم و شاه محسنات این اقدام را جلوهگر ساختند.»4
با توجه به صحبتهایی که مشیرالدوله با شاه انجام داد او دستور داد برای مخارج مدرسه عالی سیاسی سالیانه 400 هزار تومان از محل معدن فیروزه در اختیار وزارت خارجه قرار دهند. مدرسه سیاسی ساعت 3 بعدازظهر روز پانزدهم شعبان 1317 هجری قمری عید مولود حضرت امام عصر برابر با 28 آذر 1278 خورشیدی مطابق با 19 دسامبر 1899 م با حضور میرزا نصرالله خان مشیرالدوله وزیر امور خارجه، معاونالدوله وزیر تجارت، منتظمالدوله سردار مکرم، وزیر قورخانه و جمعی دیگر از بزرگان در محل مدرسه که یکی از خانههای سپهسالار بود، افتتاح شد. در آغاز میرزا نصرالله خان فرمان مظفرالدینشاه را درباره تاسیس مدرسه سیاسی به این شرح خواند: «....به ملاحظه اهمیت امور خارجه، یک مدرسه سیاسی که مدرسه علوم عالیه باشد که از سال چهارم سلطنت جاویدمدت ما در قرون آتیه به یادگاری باقی بماند و مستخدمین آینده وزارت خارجه و سایر دوایر دولتی پس از اخذ دیپلم و تصدیق اتمام تحصیل از آن مدرسه به عرصه و خدمت دولت قدم گذارند. لذا به ریاست جناب مستطاب اجل اکرم میرزا نصرالله خان وزیر امور خارجه امر به افتتاح آن فرموده و برای بقا و دوام این اساس رفیع و محافظت این بنای منیع از حوادث آینده به صوابدید جناب مستطاب اشرف ارفع صدراعظم از ابتدای میزان هذه السنه تنگوزئیل و مابعدها همهساله مبلغ 400 هزار تومان بدون رسوم از بابت تفاوت تذکره خراسان برای مخارج آن مدرسه مزبور مقرر میفرماییم.»5 عبدالله مستوفی که خود جزء اولین شاگردان و فارغالتحصیلان این مدرسه بوده است، در مورد روز اول افتتاح اینگونه میگوید که دانشجویان در سر جای خود روی نیمکتها نشستند، در ساعت مقرر دعوتشدگان به تالار کلاس آمدند، حسن مشیرالملک (در آن زمان او به لقب مشیرالدوله مفتخر نشده بود و همه او را به نام مشیرالملک میشناختند) با جزوهای که قبلاً از مقدمه حقوق بینالملل نوشته بود و در دست داشت بر بالای میز جایگاه معلم برآمده به طور مقدمه شرحی در تعریف حقوق و جنس و فصل آن برای شاگردان بیان کرد بعد از ختم بیانات او حضار دست فراوانی زدند.6 مدرسه سیاسی در آغاز یک کلاس بیشتر نداشت و کلاسهای بالاتر در سالهای بعدی به مدرسه افزوده شد. معلمان دوره اول عبارت بودند از میراز حبیبالله (فقه) اردشیر جی (تاریخ) میرزا عبدالرزاق خان (جغرافیا) دکتر مرل (فرانسه) حسن مشیرالملک (حقوق بینالملل.)7
مدیریت
در رابطه با ریاست مدرسه میتوان گفت نخستین مدیریت مدرسه با میرزا حسن خان مشیرالملک (مشیرالدوله) بود. پس از او کفالت مدرسه به میرزاعبدالله خان واگذار شد و پس از وی در سال 1323 هجری قمری به میرزاحسینخان معتمدالملک برادر مشیرالدوله رسید. چندی نیز ریاست مدرسه با میرزا محمدحسین ذکاءالملک (فروغی) بود. پس از تغییر چندین مدیر نوبت به ریاست عالی اکبر دهخدا رسید که خود از اولین شاگردان مدرسه بود. در زمانی که تدین وزیر معارف شد درصدد گردید که مدرسه سیاسی و حقوق را ضمیمه وزارت معارف نماید. در اسفندماه 1305 خورشیدی به موجب تصویبنامهای مدرسه علوم سیاسی از وزارت امور خارجه منتزع و جزیی از وزارت معارف شد. از 1313 خورشیدی برابر با 1934 م این مدرسه به عنوان دانشگاه شناخته شد و گواهینامه آن معادل لیسانس تصویب شد.8 اکثر فارغالتحصیلان مدرسه سیاسی همانگونه که انتظار میرفت به وزارت خارجه راه یافتند و توانستند روشی نوین در علم سیاست خارجی پایهگذاری کنند و در دیپلماسی بینالمللی یک گام به جلو بردارند. سیدمحمد محیططباطبایی در مقالهای به نام مشیرالدوله مرد سیاست، به تحسین مدرسه سیاسی میپردازد و میگوید «شاید اهمیت تامین این مدرسه در روز خود کمتر از تاسیس دارالفنون نباشد در صورتی که فاصله زمانی میان آغاز کار آنها پنجاه سال تمام بوده است.»9
از آنجایی که این شرایط پس از گذر سالها جالب توجه است میتوانیم یکی از اعلانهای مدرسه سیاسی را که در روزنامه تربیت که برای جذب دانشجو چاپ شده است، در اینجا بیاوریم که خالی از لطف نیست. «مدرسه علوم سیاسی اعلام میکند اشخاصی که سنه اودئیل 1319 مایل به دخول به مدرسه مزبورند باید در ماه جمادیالثانیه در ایام معینه که اعلام خواهد شد در مدرسه حاضر شده و از علوم مفصله به اندازهای که در ذیل معین شده امتحان بدهند.
اولاً: به فارسی خواندن کتب فارسی و ادبیات، حسن خط و املا و صرف و نحو عربی
ثانیاً: ریاضی یک دوره تمام حساب و هندسه سطحیات
ثالثاً: جفرافیا مقدمات هیئت جغرافیای طبیعی
رابعاً: فرانسه خواندن و نوشتن
خامساً: تاریخ یک دوره تاریخ ملل قدیمه شرق
علاوه بر این شرایط متعلمین که داخل مدرسه علوم سیاسی میشوند سن ایشان نباید کمتر از شانزده و زیاد از بیست و دو سال نباشد و دارای اخلاق حسنه و صفات حمیده باشند.»10
از نکات جالب توجه این اعلان مواد درسی بوده که اعلام شده است و با مواد درسی که امروزه در دوران تحصیل آموزش داده میشوند، مقایسهای باید انجام داد و به این نکته پی برد که سواد تاریخی یک شخص در علم سیاست دارای امتیاز بالایی بوده است.
در انتها میتوان گفت مدرسه علوم سیاسی از بزرگترین خدمات فرهنگی میرزا حسن خان مشیرالدوله در طول زندگانیاش بود. که در کنار تالیف ارزشمندش تاریخ ایران باستان جاودان شد و برای همیشه ماندگار ماند برای ایرانزمین.
*پژوهشگر تاریخ معاصر، مدرس دانشگاه
پینوشتها:....................................................
1- محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، انتشارات: دانشگاه تهران 1354، ص 40
2- مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، ج 2، انتشارات زوار 1386، ص 69
3- روزنامه تربیت، سال سوم، شماره 169، پنجشنبه دهم شعبان 1317 ق، ص 1
4- مستوفی، عبدالله، پیشین، ص 72
5- یغمایی، اقبال، وزیران علوم و معارف فرهنگ ایران، انتشارات نشر دانشگاهی، ص 86
6- مستوفی، عبدالله (شرح زندگانی)، ص 71
7- پهلوان، چنگیز، ریشههای تجدد، انتشارات قطره، ص 12
8- محبوبی اردکانی، حسین، صص 404 و 405
9- محیط طباطبایی، سیدمحمد، مشیرالدوله مرد سیاست، راهنمای کتاب، سال پانزدهم، 1351 دورههای 12،11،10، صص 732 – 731
10- روزنامه تربیت، سال پنجم شماره 228، پنجشنبه یازدهم صفر 319 ق، ص 2
منبع: روزنامه شرق
نظر شما :