از طهران تا تهران

در گذشته تهران یکی از روستاهای ری بوده. قدیمی‌ترین سند فارسی که نام تهران در آن دیده می‌شه به قرن سوم هجری قمری بر می‌گرده که «ابوسعد سمعانی» در کتاب خود از شخصی بنام «ابوعبدلله محمد ابن حامد تهرانی رازی» اشاره می‌کند که اهل تهران ری بوده و در سال ۲۶۱ هجری قمری برابر ۸۷۴ میلادی در گذشته است.

چندین بار دیگر هم به نام تهران بر می‌خوریم، به عنوان مثال «ابوالقاسم محمد ابن حوقل» به سال ۳۳۱ هجری قمری در تو صیف تهران نوشته است: «تهران در شمال شهر ری واقع شده است و دارای باغهای فراوانی است و میوه آن بسیار متنوع است». «ابواسحاق استخری» و «نجم الدین ابوبکرمحمد ابن علی ابن راوندی» و چند نویسندهٔ دیگر هم به تهران اشاراتی کرده‌اند.

در مجموع آنچنان خبر و اشاره ایی در طول تاریخ به تهران نیست تا دوران صفوی که کم کم تهران شهرتی پیدا کرد.

جد اعلای صفویه به نام امام‌زاده حمزه، مجاور بقعهٔ «حضرت عبدالعظیم» در شهر ری مدفون و به همین جهت شاهان صفوی برای زیارت قبر جدشان به ری و تهران می‌آمدند و این باعث رونق تهران، خصوصاً در دورهٔ شاه تهماسب اول که دستور ساخت باروی محکمی دور تا دور آن داد.

این حصار شش هزار قدم طول داشت و برای ساختمان و برج‌هایش از دو نقطه خاک برداری شد، بعد‌ها یکی از این دو محل به «چاله میدان» و دیگری به «چاله حصار» معروف شدند.

در دوران افشاریه، نادرشاه در سال ۱۱۵۴ هجری قمری تهران را به رسم تیول به پسر خود، رضا قلی میرزا داد. تا اینکه بعد از سال‌ها و به قدرت رسیدن قاجار‌ها در ایران، آغا محمد خان قاجار در سال ۱۲۰۰ هجری قمری تهران را «دارالخلافه» یا‌‌ همان پایتخت کرد.

در زمان آغا محمد خان تنها به ساختن «تخت مرمر» اکتفا گردید ولی بعد‌ها و در زمان فتحعلی شاه، ساختمان‌ها و عمارتهای تازه ساخته شد. مثل مسجد شاه، مسجد سید عزیز الله، مدرسهٔ مروی، قصر قاجار و لاله زار.

فرستادگان ناپلئون بناپارت، که در زمان فتحعلی شاه قاجار به ایران آمده بودند، جمعیت تهران را سی هزار نفر نوشته‌اند و یک دیپلمات انگلیسی که در این زمان در تهران بوده در مورد بنا‌ها و خانه‌ها می‌نویسد: «خانه‌های تهران چندان خوب نیست و غالباً با خشت خام بنا شده، تنها بنایی که قابل ملاحظه هست مسجد شاه می‌باشد که ناتمام است، می‌گویند که ۱۵۰ کاروانسرا و به همین تعداد شماره حمام در تهران وجود دارد. این شهر دو عمارت ییلاقی سلطنتی دارد که یکی قصر قاجار است و دیگری قصر نگارستان که مشغول ساختن آن هستند».

ساخت و ساز در دوران محمد شاه ادامه داشت. محله‌ای به اسم «عباس آباد» در جنوب بازار و یک باغ و ساختمان بزرگ‌تر هم به نام «عباس آباد» در شمال تهران که همین عباس آباد کنونی هست ساخته شد.

همچنین «باغ داوودیه» یعنی همین محلهٔ داوودیهٔ فعلی و بنای مسجد جمعه و بازار بین الحرمین هم مال همین دوران است. محلهٔ محمدیه به محلات دیگر افزوده شد و آب رودخانهٔ کرج با نهری به نام نهر کرج به تهران منتقل گردید.

بعد از محمد شاه و در دوران ناصرالدین شاه قاجار و به همت امیر کبیر تاسیساتی مانند داراالفنون، بازار امیر، بازار کفاش‌ها و سرای امیر بوجود آمد و در سال ۱۲۷۵ هجری قمری اولین بار برای تهران نقشه تهیه گردید.

در سال ۱۲۸۴ نقشهٔ جدیدتری از تهران با همکاری مهندسین فرانسوی تهیه شد و اراضی جدید را داخل محدودهٔ شهر نمودند و شهر را بوسیلهٔ خندق‌ها و باروهای جدید به شکل هشت ضلعی محدود کردند و ارتباط شهر با خارج بوسیلهٔ دوازده دروازه به نام دروازه‌های شمران، دولت، یوسف آباد، دوشان تپه، دولاب، خراسان، باغ شاه، قزوین، گمرک، حضرت عبدالعظیم، غار و خانی آباد که تا سال ۱۳۰۹ هجری شمسی پا برجا بودند، تامین می‌شد.

ساختمان حصار و خندق‌های جدید تهران حدوداً ده سال طول کشید. امروز اگرچه خود بنای دروازه‌ها به جا نمانده، ولی اسمشان هنوز باقی است.

کم کم پای اتومبیل‌ها هم به تهران باز شد، در زمان مظفرالدین شاه اولین اتومبیلهایی که به ایران وارد شد، سواری‌های فورد کروکی کلاچی با لاستیک تو پر بود. اتومبیل‌هایی هم شبیه وانت امروزی وارد تهران شد که به ان‌ها «ماشین لاری» می‌گفتند.

البته یک مقدار قبل، یعنی در زمان ناصرالدین شاه، یک نفر مهندس فرانسوی به اسم «موسیو بواتان» امتیاز خط آهن تهران به شهر ری را در سال ۱۲۶۱ شمسی یعنی ۱۸۸۳ میلادی، از شاه گرفت که در دارالخلافه به ماشین دودی معروف شد.

بدون شک دگرگونی‌های اساسی در تهران از سال ۱۳۰۰ به بعد ایجاد شد که به چهار دوره کاملاً مجزا تقسیم می‌شود:

سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ که در این مدت خندق‌ها و دروازه‌ها از بین رفت وشهر از چهار طرف شروع به گسترش کرد و ساختمان‌ها و تاسیساتی مثل بانک ملی، وزارت امور خارجه، شهربانی کل کشور، ایستگاه راه آهن تهران، دانشگاه تهران و ایستگاه فرستندهٔ رادیو تهران ساخته شد.

از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ که جنگ دوم جهانی همزمان بود، بدلیل پیامدهای جنگ و مسائل و مشکلات سیاسی کشور تغیرات زیادی بوجود نیامد.

از سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ که طی آن شهر تهران به سرعت توسعه پیدا کرد و ساختمان‌ها، شهرک‌ها و بلوارهای تازه ساخته شد.

و بعد از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ نیز این گسترش ادامه پیدا کرد تا جایی که امروز تعیین طول و عرض دقیق تهران، نه اینکه غیر ممکن باشد ولی خیلی سخت است، از این جهت که هر روز به آن اضافه می‌شود.

تهران امروز دیگر یک قریهٔ کوچک در کنار «شهرری» ویا «دارالخلافه» ی دوران قاجار نیست... تهران امروز یک کلان شهر است.

منابع پراکنده

روزنامه همشهری و همشهری آنلاین

آفتاب

تبیان

شهرداری تهران

منبع: رادیو بین‌المللی فرانسه