گفته‌های ناگفتهٔ ابراهیم گلستان(۲)؛ کدام حزب توده؟!

۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۰ | ۱۸:۱۵ کد : ۷۹۲ از دیگر رسانه‌ها
الهه خوشنام: ابراهیم گلستان قصه‌ای دارد به نام «تب عصیان». در این داستان دو زندانی توده‌ای در اعتراض به شکنجه شدن ‌یکی از هم بندانشان تصمیم به اعتصاب می‌گیرند. تقاضای اعتصاب اما با مخالفت «رفقا» مواجه می‌شود. در قصهٔ «تب عصیان» شکست اعتصاب، در واقع شکست باور‌ها و‌ یقین‌های دو زندانی، ناصر، مهندس و رمضان، کارگر هم هست.

 

تردید‌ها آن چنان از زبان دو زندانی ماهرانه بیان می‌شوند، که خواننده را از رویا به کابوس واقعیت می‌کشاند. آیا نویسندهٔ کتاب خود این شکست باور‌ها را تجربه کرده است؟ گلستان، روایت ‌یک قصه را الزاما دلیلی برای تجربه شخصی نویسندهٔ آن قصه نمی‌داند. اما من کنجکاو هستم که بدانم آیا او هم مثل بسیاری از اعضای حزب توده در باورهایش تردید کرده است؟

 

 

آیا شکستن باور‌ها و‌ یقین‌ها در قصه‌های شما به پیشینهٔ گرایش فکری‌تان به حزب توده مثل بسیاری از روشنفکران دیگر باز نمی‌گردد؟

 

من همیشه به حزب توده گرایش داشتم.

 

 

هنوز هم دارید؟

 

کدام حزب توده؟

 

 

به عقاید‏شان گرایش داشتید‌ یا خود حزب؟

 

واضح است که آن حزب برای من، جسم‌گیری مطالب و چیزهایی بوده که من به آن‏‌ها اعتقاد داشته‌‏ام. اعتقادم هم درست بوده، اما آن جسم‏‌گیری غلط بوده است که آن هم زیر نفوذهای فوق‌العاده در هم‏‏ بر هم کج شده است. والا من برای حزب توده هیچ نوع حرف بدی هم ندارم. اصلاً ندارم. این حزب‌ یک حرکت اجتماعی بزرگی بوده که اجتماع ما را هم ساخته است. اجتماعی که امروز داریم، مطلقاً، بدون هیچ گفت‌‏و‌گویی، به مقدار خیلی زیاد، جهتی است که حزب توده به آن داده است. حزب توده هم، نه ‌یعنی ایرج اسکندری، ‌یا اسکندر سرابی از سوی دیگر، و‌ یا ابراهیم‏‌‌زاده و… بلکه مجموعه‌ی آن حرکت، بیدار شدن و امیدی که بوده و این حزب را ساخته است. آن‏قدر محکم ساخته که حرف‌هایی که شاه می‌‏زد، آخر سر، کم‏ کم حتی لغت‏‌ها و جمله‏ بندی‌‏‌ها حزب توده‏‌ای بود.

 

دو اتفاق مهم، قبل از مصدق، در مملکت ما افتاده است؛‌ یکی شاه شدن خود رضاشاه است که فوق‌العاده است. اصلاً مملکت درست شده.‌ یعنی این عقب‌ماندگی مملکت به شکل عجیبی با سرعت، رانده شده به این سمت که درست شود. رضاشاه هم نه اینکه از پشت کوه آمده، این‏ شعار‌ها را داشته و خواسته این‏ حرف‏‌ها را بزند. بلکه آدمی ‌بوده که می‌‏‌خواسته خانه‌اش خوب باشد، آرشیتکت‏ و دکوراتور خوبی را هم انتخاب کرده است. افرادی مانند داور، علی ‏اصغر حکمت بوده‏‌اند و‌ یا در وهله‏‌ی اول آن، فروغی بوده که کارهایی کرده‌‏اند. آدم‏‌های کوچک‏ترشان… مثلاً از پشت سر علی ‏اکبر داور، ابتهاج بیرون آمده است. همه‏‌ی این‏‌ها کمک کرده‌‏اند به درست شدن و عوض شدن مملکت. اتفاق مهم دیگر هم دوره‏‌ی حزب توده است.

 

 

پس چرا حزب توده با رضاشاه مخالفت می‌کرد؟

 

به‏ خاطر این‏که فرم روزگار خودش بوده، می‌خواسته انتقام بگیرد، می‌خواسته از گذشته بد بگوید. همیشه همین‏ طور است. مگر همین الان، به حزب توده بد نمی‌گوید؟ سلطنت‏ طلب‏‌ها هم به حزب توده بد می‌‏گویند. از این سهل ‏انگاری‏‌ها و جهالت‏‌هایی که روی کار می‌‏آید و حکومت می‌کند، نتیجه نگیرید که قبلی‏‌اش خراب بوده است. البته اشکالی در زندگی قبلی بوده که دستگاه بعدی روی کار آمده است. اگر سوم شهریور پیش نیامده بود، رضاشاه بیرون نمی‌‏رفت. حکومت رضاشاه محکم بود، خراب نمی‌‏شد. سوم شهریور آمد، رضاشاه را بیرون کردند.

 

 

ولی ماجرای حزب توده،‌ یعنی مخالفت این حزب با رضاشاه، پیش از سوم شهریور نبود؟

 

اصلاً حزب توده نبود که…

 

 

محاکمه‏‌ی ۵۳ نفر در‌‌ همان زمان اتفاق افتاد.

 

آن ماجرای دیگری است. اما اتفاقاً چه خوب که به این مسئله اشاره کردید. وقتی ۵۳ نفر حبس هستند و قرار است محاکمه شوند، مختاری، رییس شهربانی وقت، پیش رضاشاه می‌رود و حکم اعدام آن‏‌ها را به رضاشاه نشان می‌‏دهد. رضاشاه می‌پرسد: اعدام؟! این‏‌ها چه ‏کار کرده‏‌اند؟ مختاری می‌گوید که این‏‌ها از طرفداران روسیه هستند. رضاشاه می‌‏پرسد: جاسوس بوده‏‌اند؟ مختاری می‌گوید: خیر قربان! کدام جاسوس، این‏‌ها فقط‌‌ همان حرف ‏‌ها را می‌زنند. رضاشاه می‌گوید: خُب این‏‌ها عقیده‏ شان بوده، حبس ‏شان کنید. چرا می‌خواهید آن‏‌ها را بکشید. فقط اگر جاسوس بوده‏‌اند، بکشیدشان. رضاشاه مخالف جاسوسی بوده و فکر می‌‏کرده که این ۵۳ نفر جاسوس بوده‌‏اند و وقتی می‌فهمد که جاسوس نبوده‌‏اند، می‌‏گوید: حبس‏شان کنید، چرا بکشیدشان؟! این ماجرا را من از زبان خود ایرج اسکندری شنیده‏‌ام. همه‏‌ی اشخاص هم راجع به کارهای رضاشاه همین نظر را داشتند. قوتی لازم بوده است و رضاشاه این قوت را داشته و این قوت را در راه اجرای نقشه‏‌های اصلاح‌طلبانه‏‌ی فروغی، داور، حکمت و… به‏ کار برده است.

 

 

پس احتمالاً شما با آقای شاهرخ مسکوب موافقید. او هم می‌گفت که آرمان‏‌های حزب توده آن‏ قدر زیبا بودند که گرایش ما به این حزب، به دلیل آن آرمان‏‌ها بود.‌ یعنی ما فکر می‌‏کردیم که برادری و برابری باید باشد…

 

همین ‏طور هم هست. اولاً که مسکوب عمیقاً توده‏‌ای نبود.‌ یعنی مسکوب رفیق خیلی خوب من بود و خیلی هم خوب او را می‌شناسم. خیلی هم دوستش می‌داشتم. ولیکن بعضی از عقایدش آن ‏چنان… نیست. من این گفته‏‌ی او را نخوانده‏‌ام، اما وقتی چنین چیزی گفته، جزو فکر اوست.

 

 

در کتابی که شاهرخ مسکوب در مورد مرتضی کیوان نوشته، آمده است.

 

البته مرتضی کیوان در حزب توده کسی نبوده است. فقط او را دستگیر کردند. بعد هم جزو دسته‏‌ی اولی بود که آن‏‌ها را کشتند. ‌یکی از آن ‏‌ها عطارد بود که من از کلاس سوم ابتدایی با او هم‏ کلاس بودم. عطارد هم آدم فوق‏‌العاده‏‏‌ای بود و محکم و مؤمن به حزب. ولیکن هر کسی را که گرفتند و‌ یا کشتند، لزوماً دارای اندیشه‏‌های عمیق و منسجم توده‌‏ای نبوده است. صدر هیأت دبیران حزب توده، فردی به‏ نام نورالدین الموتی بود که بسیار انسان خوب و ساده‏‌ای بود. ولی نه سر پیاز بود و نه ته پیاز. به‏ طوری‏ که در کابینه‏‌ی دکتر امینی هم وزیر دادگستری شد. هیچ اشکالی هم نداشت که این اتفاق بیفتد. یا مثلاً کامبخش، فوق‌العاده بود. برادر زنش، دکتر کیانوری که آن زمان دبیر اول نبود هم همین‏ طور. مثلاً آرداشس آوانسیان واقعاً آدم خوبی بود، ولی دیگر پوک شده بود، کهنه شده بود، حرف‏‌هایش منگ بود. درسی هم خوانده بود که از آن چیزی نفهمیده بود. همین‏ طور می‌گفت؛ با عقیده‌‏ی راسخ؛ ولی نمی‌دانست چرا باید این عقیده‏‌ی راسخ را داشته باشد. انسان بسیار خوبی بود، خیلی هم به او به‏ خاطر ارمنی بودنش فحش دادند.

 

حزب توده،‌ یک کارد پاک شسته رفته‏‌ی صیقل‏ خورده‏‌ی تیزی نبود که مرتب صیقلش داده باشند و ساییده باشندش. عین همین داستان در مورد هنر و نوشتن که شما با آن شروع کردید هم وجود دارد. مثلاً ‌یکی می‌آید می‌‏گوید که این فرد خوب می‌نویسد و وقتی می‌پرسی که‌ یعنی چه که خوب می‌نویسد؟ و چگونه خوب می‌‏نویسد؟، نمی‌تواند پاسخ بدهد. هرکسی هم که به این میدان می‌‏آید، فکر می‌کند که حرف اول و آخر را می‌‏داند. ولی اگر قدمی ‌به عقب بردارید و توجه کنید که این‏‌ها چه می‌گویند، چگونه می‌گویند و چه چیزی را می‌گویند و برای چه می‌‏گویند، آن‏ وقت می‌‏بینید بنایی که برای خودتان ساخته‏‌اید، شکاف می‌خورد.

 

 

شما کیوان را در سطح آرداشس آوانسیان می‌‏دانید؟

 

آرداشس آوانسیان انسان بسیار خوبی بود. خوب بودن چیز دیگری است. ولی داشتن افکار مترقی واقعاً پیشرو مسئله‏‌ی دیگری است.

 

 

افکار مترقی و پیشرو را در داخل حزب توده، چه کسی داشت؟ مثلاً از آقای عطارد نام بردید.

 

در مورد عطارد هم از پاکی او گفتم.

 

 

کیوان به آن پاکی نبود؟

 

من کیوان را از نزدیک نمی‌شناختم. ولی می‌گویم که او آن‏قدر شناخته ‏شده نبود. آدم‏‌هایی بودند که به همه‏‌ی تحولات مملکت علاقه داشتند و بعد ‌یا به داخل حزب آورده می‌شدند‌ یا می‌آمدند. حزب آن‏‌ها را می‌‏شناخت و می‌‏دانست که هرکدام در چه زمینه‏‌ای تخصص دارند. مثلاً کامبخش متخصص این ‏کار بود. نمی‌‏دانم کامبخش کیوان را می‌شناخت ‌یا خیر، اما من خودم اصلاً نمی‌دانم آقای کیوان پیش از آن‏که به داخل حزب توده برود، کی بود. این‏‌ها اگر هم بودند، آن پشت بودند و شاید کارهای خیلی مهمی ‌هم انجام می‌دادند. شاید کیوان در حوزه‌های افسری کاره‏‌ای بوده است. این را نمی‌‏دانم، ولیکن در داخل حرکت حزب توده، زمانی که این‏‌ها را گرفتند، هم در میان افسران، هم شخصی‏‌ها، هم حبس شده، هم آزاد و هم فرار کرده، افرادی بوده‏‌اند که آدم می‌‏داند کارهای مهمی ‌کرده‏‌اند. ولی الان هم که الان است، من نمی‌دانم مرحوم مرتضی کیوان چقدر کارهای مهمی ‌انجام داده است. هیچ‏وقت هم از او چیزی ندیده‏‌ام که نشان بدهد برجستگی خاصی داشته است.

 

در درون ۵۳ نفر‌ یا در حاشیه‏‌ی ۵۳ نفر افرادی بودند که بعداً به داخل حزب آمده بودند.‌یکی از آن‏‌ها علی متقی بود که بسیار هم به او بد می‌‌گفتند. ولی تا وقتی او را می‌‏شناختم، انسان فوق‏‌العاده‌‏ای بود.‌یا امان‌‏الله قریشی که او را خوب می‌شناختم. هر دوی این افراد در دانشگاه افسری بودند و جزو دسته‏‌ی جهان‏ سوز بودند که تبلیغات ملی می‌کرد و کتاب «نبرد من» هیتلر را ترجمه کرده بود و به این‏خاطر گرفتار شده بودند. این دو در زندان، از طرف‏داران جهان ‏سوز بودند و کتاب «نبرد من» را خواندند، به داخل حزب توده آمدند. متقی اداره کننده‏‌ی حزب در شیراز شد و قریشی را هم ابتدا به گیلان فرستادند. همه‏ جور آدم داخل حزب توده می‌آمد. حوادث و راه پیدا کردن این آدم‏‌ها، سبب می‌‏شد که این طرف و آن طرف بروند، بمانند، اوقات‏شان تلخ شود و…مثلاً من از خود شاهرخ مسکوب شنیدم که پکر شده بود و می‌گفت: این‏‌ها که این‏طور می‌گویند، چرا فلان‌‏ کار را انجام می‌دهند. این‏‌ها ‌یک جنبه‏‌ی اصلی قضیه را فراموش می‌کنند که برای پیشرفت، صد جور حقه ‏بازی لازم است. صد جور اشتباه اتفاق می‌افتد و لزوماً همه‏‌ی این‏‌ها تقلب و خیانت نیست. نمونه‏‌ی برجسته‏‌ی همه‏‌ی این‏ حرف‏‌ها، دکتر کیانوری است.

 

تا جایی که من کیانوری را می‌شناختم (تا سال ۱۳۲۷) انسانی بود که فوق‌العاده به افکار و اندیشه‏‌های حزب بستگی داشت و مترقی هم بود. از آن خنگ‏‌هایی که فقط بگویند: زنده باد رفیق استالین و… نبود. خیلی دقیق هم می‌‏دانست، خیلی خوب خوانده بود و خوب می‌خواند. در ضمن، خوب هم موسیقی می‌دانست. در موسیقی هم فقط اوچی‏ چورنیا را چون روسی است، خوب نمی‌‏دانست. ولی همه می‌‏گویند که او خیانت کرد. در حالی‏که خیلی ساده است. همین حرف را می‌شود به لنین هم زد که چرا با آلمان‏‌ها ساختی و قبول کردی که با ترن قفل شده، تو را از زوریخ به روسیه بیاورند که کمک کنی که انقلاب فوریه‏‌ی حزب سوسیال دمکرات روسیه را تبدیل کنی به انقلاب اکتبر.

 

لنین این کار را کرد. کسی چه می‌‏داند؛ شاید کیانوری هم به همین ترتیب داشت از انقلاب طرفداری می‌کرد. حرکتی بود که باید انجام می‌گرفت و مسئله‏‌ی اصلی این بود. البته به‌ یک حساب، چه بهتر که نشد. ولی وقتی داشت این کار را انجام می‌داد، تنها راه بود.‌ یک بنای بسیار گنده‏‌ای به اسم شوروی آن‏جا بود که برژنف و کثافت‏‌کاری‏‌هایی که پیش از او انجام شده بود، خرابش کرده بود و داشت از هم می‌‏پاشید. ولی می‌خواستند این‏کار را بکنند و این کار ناچار، بایستی به کمک حزبی که با افکارشان همراه باشد، انجام بگیرد؛ و این حزب هم حزب توده بود.

 

همه‏‌ی این اتفاق ‏‌ها می‌افتد. این‏‌ها بده ‏بستان‏‌های سیاسی‌‏ای است که در خفا انجام می‌گیرد به‏ خاطر این‏که در ‌یک ‏جا بقاپد و تمام کند برود. حالا این‏‌ها نتوانستند تمام کنند. اشخاصی که از بستگی کیانوری اطلاع داشتند، خبرش را به دستگاه دادند. دستگاه هم آن‏‌ها را گرفت و کلک‏شان را کند. ولی این دلیل خیانت آن‏‌ها نمی‌تواند باشد. دلیل راه خودشان را رفتن بود. آن‏‌ها راه خودشان را می‌رفتند. حداکثرش این است که با استتار جلو می‌رفتند. اما استتار خیلی عجیب و غریبی هم نبود. در حد خودش داشت این‏ کار را می‌کرد. در داخل مذهب اسلام هم همین‏ طور است. اگر آدم بخواهد مثال بزند، مرتب می‌تواند مثال‏‌هایی را تکرار کند.

 

یک واحد را از داخل‌یک زنجیر درنیاورید، نگاهش کنید و بگویید که این کج شده است. نه؛ تمام زنجیر را نگاه کنید، ببینید چرا کج شده است. با این‏ که این واحد کج شده، اما شاید درست است که کج شود تا بقیه‏‌ی زنجیر درست بشود. در تجربه‏‌هایی که می‌خواهید از آن بگویید،‌ یک نفر را منفرد نکنید و بگویید چرا او این ‏جوری است. وقتی کسی دنیا می‌‏آید تا وقتی بمیرد، ۵۰، ۶۰، ۷۰‌ یا ۸۰، ۹۰ و ۱۰۰ سال عمر می‌‏کند. در این فاصله انواع و اقسام تحولات پیش می‌‏آید. باید دید در کدام از این تحولات، عملاً و عمیقاً ضد اندیشه‏‌های خود و ضد اندیشه‌هایی که شما فکر می‌کنید درست هستند، بوده است.

 

 

در تکه‌‏ای دیگر از «میان دیروز و فردا»، شما با ‌‌نهایت مهارت، تردید‌ها و دلهره‏‌های آدم‏‌ها را توصیف می‌کنید. تردید و دلهره هم در خود شما وجود دارد؟

 

آدمی‌ که تردید نداشته باشد، آدم نیست. حتی اگر آدم در حدی، در مسئله‏‌ی به‏ خصوصی به‏ جایی برسد که تردید نداشته باشد و بگوید: دو دو تا چهار تا است، چون هر جوری بخواهد آن را حساب کند، می‌‏بیند که دو دو تا چهار تا است. اگر کسی بیاید و بگوید که دو دو تا پنج‏ تا است، اینکه صاف بگوید غلط می‌کنی و مزخرف می‌گویی هم درست نیست. باید تردید کند و فکر کند که شاید درست بگوید. بعد حساب کند و بگوید: نه دو‏ دو تا پنج‏ تا نیست، دو‏ دو تا چهار تا است.

 

در جایی هم گفته‌‏ام که اصلاً شرط اول فهم، شک کردن است. هیچ‏ گفت‌و‌گو ندارد. وقتی شما به ‏دنیا می‌‏آیید، بسته به این‏که در‌یک خانواده‏‌ی زرتشتی، مسلمان و ‌یا وهابی به ‏دنیا بیایید، همه‏ چیز با‏ هم فرق می‌کند. مثلاً اسم دختر دختر من صنم است. در وین هم زندگی می‌کند و شعبه‏‌ی حقوقی شرکت گاز اتریش دست اوست. دکتر اقتصاد و دکتر حقوق هم هست. زمانی که مدرسه می‌رفت، دخترهای عرب می‌خواستند او را بزنند. چون اسمش صنم است. آن‏‌ها از بچگی شنیده‏‌اند که صنم ‌یعنی بت و او را به نام بت ‏پرستی می‌خواسته‏‌اند کتک بزنند. این نشان‏ دهنده‏‌ی آن است که باید شک کرد که‌ یعنی چه؟

 

کسی که شک نمی‌کند، همین ‏طور خنگ - لغت خنگ برای این ‏گونه آدم‏‌ها ساخته شده است- جلو می‌رود. خرفت هم باقی می‌ماند. مزخرف هم می‌گوید... شک نمی‌کنند. به ضرس قاطع می‌خواهند حرف خود را بزنند. چون به این حرف عادت کرده‏‌اند. در حالی که این‏کار غلط است. مثلاً شما وقتی این‏‌ها را می‌‏خواندید، باید از خودتان می‌پرسیدید که گلستان که این مزخرفات را گفته است، واقعاً همین ‏‌ها را گفته؟ مقصودش همین بوده؟!

 

 منبع: دویچه وله

 

کلید واژه ها: ابراهیم گلستان حزب توده نورالدین کیانوری آرداشس آوانسیان


نظر شما :