بازنگری فاجعه ایرباس

از آغاز جنگ تا ۱۰ ژوئیه ۱۹۸۴، ۱۱۲ کشتی در خلیج فارس مورد حمله موشکی قرار گرفت. جمهوری اسلامی ایران در ژانویه ۱۹۸۵ به دبیر کل وقت سازمان ملل اعلام داشت که از هر گونه اقدامی برای تامین آزادی و امنیت کشتیرانی که در خلیج فارس صورت گیرد حمایت و استقبال خواهد کرد، اما حملات به کشتی‌ها ادامه یافت. تا تیر ۱۳۶۶ حدود ۵/۸ میلیون تن کالا از محوله‌های کشتی‌ها در خلیج فارس به زیر آب رفت. ۴۱ کشتی کاملا نابود، و به ۳۴ تن محوله کالا آسیب وارد، و بیش از ۲۰۰ تن از ملوانان کشورهای مختلف به قتل رسیدند و به همین تعداد نیز مجروح شدند.

بدین ترتیب عراق در هدف خود مبنی بر بین‌المللی کردن جنگ خلیج فارس تا اندازه زیادی موفق شد و قدرت‌های غربی و در راس آن‌ها آمریکا حضور گسترده و تهدیدآمیزی در خلیج فارس یافتند و بالاخره کشتی های کویتی با پرچم آمریکا در خلیج فارس حرکت کردند و اسکورت نظامی نفتکش‌ها و کشتی های تجاری مورد نظر آمریکا در خلیج فارس آغاز شد. ۲۱ سپتامبر ۱۹۸۷ کشتی (ایران اجر) مورد حمله نیروهای نظامی آمریکا واقع شد. همچنین حملات نظامی آمریکا به سکوهای نفتی ایران دخالت آشکار آن دولت در منطقه به نفع عراق و علیه جمهوری اسلامی ایران را به وضوح نشان داد.

یکی از نتایج شوم این همه تشنج آفرینی رژیم عراق و دامن زدن ایالات متحده به ناامنی در خلیج فارس، حمله به هواپیمای مسافربری جمهوری اسلامی ایران بود که در مورخه ۱۳۶۷/۴/۱۲ مطابق با ۳ ژوئیه ۱۹۸۸ برفراز آب‌های سرزمینی ایران و در آب‌های حوالی جزیره هنگام توسط دو موشک از ناو آمریکایی وینسنس - که خود به آب‌های سرزمینی ایران تجاوز کرده و در آن مستقر بود - شلیک و تمامی مسافران و خدمه هواپیما به وضع اسفناکی به شهادت رسیدند.

متعاقب این تجاوز آشکار، جمهوری اسلامی ایران، در روز ۱۴ تیر ۱۳۶۷ طی نامه‌ای به رئیس شورای امنیت خواستار تشکیل جلسه فوری شورا برای رسیدگی به موضوع شد. روز ۲۵ تیر ۱۳۶۷ مطابق با ۱۶ ژوئیه ۱۹۸۸ شورا تشکیل جلسه داد. از سوی جمهوری اسلامی ایران دکتر ولایتی وزیر امور خارجه وقت ایران و از جانب آمریکا جرج بوش معاون وقت رئیس ‍ جمهوری در جلسه حضور داشتند. وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران در فرازی از سخنان خود عنوان کرد: حضور نظامی آمریکا در خلیج فارس تنها منادی مرگ و بی قانونی و شرارت بوده و جز ناامنی چیزی به ارمغان نیاورده است. عمل جنایتکارانه آمریکا در حمله به هواپیمای کشوری به هیچ وجه در قالب دفاع مشروع قابل توجیه نیست.

شورای امنیت پس از استماع سخنان دکتر ولایتی و جرج بوش در جلسه شماره ۲۸۲۱ خود در تاریخ ۲۰ ژوئیه ۱۹۸۸ (۱۳۶۷/۴/۲۹) قطعنامه شماره ۶۱۶ را تصویب کرد. متن قطعنامه به شرح زیر است:

 «شورای امنیت، با بررسی نامه مورخه ۵ ژوئیه ۱۹۸۸ جانشین نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران خطاب به رئیس شورای امنیت و با استماع بیانات نماینده جمهوری اسلامی ایران، وزیر امور خارجه علی اکبر ولایتی و سخنان نماینده ایالات متحده آمریکا معاون رئیس جمهور جرج بوش، با ابراز تاسف عمیق از اینکه یک هواپیمای غیر نظامی «ایران ایر» در پرواز برنامه ریزی شده بین‌المللی ۶۵۵، در پرواز بر فراز تنگه هرمز به وسیله موشک شلیک شده از ناو جنگی ایالات متحده آمریکا (وینسنس) منهدم گردید، با تاکید بر ضرورت تبیین حقایق سانحه توسط بازرسی بی طرفانه، با اضطراب عمیق از تشنج دائم التزاید در منطقه خلیج (فارس):

۱ - تاسف عمیق خود را از ساقط ساختن هواپیمای غیر نظامی ایران به وسیله موشکی که از یک ناو جنگی آمریکا شلیک شده و تسلیت عمیق خود را به خاطر از دست رفتن غم انگیز جان انسان‌های بی گناه ابراز می‌دارد.

۲ - همدردی صمیمانه خود را به خانواده‌های قربانیان سانحه غم انگیز و دولت‌ها و کشورهای آنان اعلام می‌دارد.

۳ - از تصمیم سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری در پاسخ به درخواست جمهوری اسلامی ایران مبنی بر ایجاد گروه تحقیق برای بررسی تمام حقایق موجود و جنبه‌های فنی زنجیره حوادث مربوط به این پرواز و انهدام هواپیما و همچنین از اعلام ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تصمیمشان برای همکاری با بررسی سازمان هواپیمایی کشوری استقبال می‌کند.

۴ - از تمامی اعضای کنوانسیون ۱۹۴۴ شیکاگو در مورد هواپیمای کشوری بین‌المللی درخواست می‌کند که در همه شرایط مقررات و رویه‌های سلامت هوانوردی کشوری بویژه ضمائم آن کنوانسیون به منظور جلوگیری از چنین پیشامدهایی را دقیقا مراعات نمایند.

۵ - لزوم اجرای فوری و کامل قطعنامه ۵۹۸ شورا را به عنوان تنها مبنای حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار منازعه میان ایران و عراق ابراز و پشتیبانی خود را از دبیر کل برای اجرای این قطعنامه اعلام و خود را ملتزم به همکاری با دبیر کل برای تسریع در اجرای طرح اجرایی او می‌نماید.»

در بررسی این قطعنامه، صرف نظر از کاربرد نام ناقصی به جای خلیج فارس ‍ و قطع نظر از ارتباطی که در قطعنامه بین مساله جنگ و ساقط ساختن هواپیمای ایرانی ایجاد شده و یا پیش بینی نشدن محکومیت و جبران خسارت وارده و سایر مسئولیت‌های ناشی از حمله مشاهده می‌شود که شورای امنیت از شورای ایکائو با آنکه یک مرجع فنی و تکنیکی و بالا‌ترین ارگان مسئول امنیت و سلامت پروازهای بین‌المللی است، به دنبال در خواست جمهوری اسلامی ایران برای تشکیل جلسه رسیدگی به موضوع و پس از بررسی در تاریخ ۱۳۶۷/۴/۲۳ (۱۴ ژوئیه ۱۹۸۸) به صدور بیانیه بسنده کرد و در آن ضمن ابراز تاسف عمیق و همدردی و با تاکید بر اصل عدم کاربرد زور علیه هواپیماهای غیر نظامی کاربرد سلاح علیه یک هواپیمای مسافری (بدون ذکر جزئیات) را تقبیح کرد و هیاتی را مامور رسیدگی به موضوع نمود. قطعنامه شورای امنیت از نظر محتوا و کلمات به کار رفته در آن، از بیانیه شورای ایکائو قوی‌تر و محکم‌تر است. مضافا اینکه با توجه به ساختار شورای امنیت و جو فشار و تهدیدی که در هنگام تصویب قطعنامه ۶۱۶ علیه جمهوری اسلامی ایران وجود داشت و نیز وضعیت جبهه‌های جنگ، می‌توان صدور قطعنامه ۶۱۶ را نوعی موفقیت برای جمهوری اسلامی ایران به حساب آورد. جمهوری اسلامی ایران علاوه بر شورای امنیت و شورای ایکائو شکایت خود را در دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه نیز مطرح کرد.

در بررسی سانحه مشخص شد که هواپیمای مسافری برفراز آب‌های سرزمینی ایران مورد هدف واقع، و در حوالی جزیره هنگام سقوط کرده و در این تهاجم ناو وینسنس به آب‌های سرزمینی ایران تجاوز کرده است. قبل از این واقعه نیز توسط نیروهای آمریکایی، به هواپیماهای گشت ایرانی از لحظه برخاستن از باند بندرعباس تا لحظه فرود اخطار داده می‌شد. معنای این اقدام آن است که نیروهای آمریکایی حتی برفراز خاک جمهوری اسلامی ایران نیز هواپیماهای ایرانی را مورد تهدید قرار می‌دادند در ۸ ژانویه ۱۹۸۸ امریکاییان مرتکب نقص حریم هوایی ایران برای رهگیری شدند. از دیگر سو نیروهای آمریکایی بدون مجوز شورای امنیت در منطقه حضور پیدا کرده و با نقض بی طرفی در خلیج فارس علیه ایران و به نفع عراق عملا در کار بازرسی کشتی‌ها از سوی جمهوری اسلامی ایران ممانعت به عمل می‌آوردند و نیز در مقابل تهاجم عراق به کشتی‌های تجاری ساکت و در برابر عمل متقابل ایران عکس‌العمل نشان می‌دادند و تا آنجا پیش رفتند که سکوهای نفتی ایران و کشتی ایران «ایران اجر» را مورد حمله قرار داده و به آتش کشیدند.

ماده ۲ منشور ملل متحد کلیه اعضا را از تهدید به زور یا استعمال زور علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشوری که با مقاصد ملل متحد مباینت داشته باشد، منع نموده است. نیروهای نظامی آمریکا مستقر در آب‌های خلیج فارس و دریای عمان در زمان حادثه و قبل از آن عملا تمامیت ارضی ایران را با استفاده از انواع ترفند‌ها مورد تجاوز قرار داد و به انحاء مختلف کشتی‌ها و هواپیماهای ایران را مورد تهدید قرار داد.
 

حمله آمریکا به هواپیمای مسافری در حریم هوایی ایران و در مسیر هوایی بین‌المللی مشخص و اعلام شد که نقض قاعده حقوقی عدم توسل به زور و همچنین نقض آشکار تمامیت ارضی یک دولت عضو سازمان ملل می‌باشد. همچنین مصداق کامل تجاوز مندرج در بند ((ب)) ماده ۳ ضمیمه قطعنامه تعریف تجاوز مورخه ۱۹۷۴ مجمع عمومی سازمان ملل می‌باشد که به استناد آن کاربرد هر نوع سلاح توسط یک دولت علیه سرزمین دولت دیگر، محاصره بنادر یا سواحل یک دولت نیروهای مسلح دولتی دیگر را، از مصادیق تجاوز دانسته است و بالاخره بند ((ت)) ماده مزبور مبین آشکار تجاوز آمریکا به ناوگان هوایی دولت جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود.

هر چند مجمع عمومی سازمان ملل در قطعنامه ۳۳۱۴ توجه شورای امنیت را به تعریف تجاوز جلب و به آن توصیه کرده است که در احراز تجاوز، تعریف مزبور را به نحو مقتضی راهنمای خود قرار دهد، اما عملا شورای امنیت در قضیه مطروحه با جو حاکم بر شورا از کنار قضیه گذشته و دولت ایران را به اجرای قطعنامه ۵۹۸ سوق داده است و نهایتا حمایت کامل نسبت به ایمنی هواپیماهای بین‌المللی و بویژه ممنوعیت مطلق توسل به زور که در ضمیمه دوم کنوانسیون شیکاگو مورد تاکید قرار گرفته و به صورت قاعده مسلم حقوق بین‌الملل درآمده است از طرف شورای امنیت کاملا نادیده گرفته شده است. عنصر تخصصی سازمان ملل متحد یعنی ایکائو نیز از مسائل سیاسی به دور نمانده و به جای بررسی فنی و ارائه طریق به شورای امنیت به ابراز تاسف و تسلیت به بازماندگان سانحه پرداخت.

به دلیل حاکمیت چنین اوضاعی بر سازمان ملل متحد، آمریکا پس از سرنگونی هواپیما اعلام نمود که در نظر ندارد هیچ تجدید نظری در دستورات جنگی موجود به عمل آورد و با تشکیل نیروهای شورای امنیت برای برقراری امنیت در خلیج فارس بکرات مخالفت کرد.

منبع: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی