واحدهای پولی ایران در طول تاریخ / از تومان ۸۰۰ ساله تا ریال ۸۰ ساله

وقتی قیمت کالایی روی آن درج شود، حتماً باید واحد آن نوشته شود وگرنه سردرگم می‌شویم. گردشگران خارجی از دوگانگی واحد پولی گیج می‌شوند. این دوگانگی، یک تلاش ذهنی بی‌فایده را بر ایرانیان تحمیل می‌کند که گاهی با خطا همراه است. قرن حاضر نشان داد، واحد پولی ۸۰ ساله «ریال» هیچگاه نمی‌تواند جایگزین واحد پولی ۸۰۰ ساله «تومان» شود و نباید مجدداً اشتباه دیگری در این موضوع بکنیم. «تومان» یک واژه ایرانی ـ ترکی به معنای عدد «۱۰۰۰۰» است که علاوه بر واحد پولی ایران در ۸۰۰ سال گذشته، در فرهنگ و ادب و تاریخ ما نیز همواره به جای عدد ده هزار استفاده شده است. در واحد پولی نیز بخاطر برابری آن با ۱۰۰۰۰ دینار چنین نامی را نهاده‌اند.

واحد پولی تومان پس از ۷ قرن در سال ۱۳۰۸ توسط رضاشاه منسوخ شده، واحد نامأنوس پرتغالی ـ اسپانیایی «رئال» یا «ریال» به عنوان واحد پول ملی تعریف شد اما در این ۸۲ سال همچنان «تومان» در افواه و اقوال عامه مردم به عنوان واحد اصلی پول کاربرد داشته است. حتی مسئولین حکومتی نیز که اجباراً و اکراهاً باید از واژه فرنگی «ریال» استفاده کنند، کراراً فراموش کرده و از واحد مردمی تومان استفاده کرده‌اند. «سکه صد دینار» یا‌‌ همان «صنار» را سلطان محمود غزنوی ضرب کرد و بعد‌ها به «محمودی» معروف شد. دینار واحد پول روم و برگرفته از نام امپراتور روم دیناریوس بود.

همزمان شاهان سامانی ماوراءالنهر سکه‌های نقره‌ای معروف به «شاهی» را ضرب کردند که ارزش آن نصف محمودی بود. بعداً ۱۰۰۰ دینار را «قران» و ۱۰۰۰۰ دینار را «تومان» گفتند. شاه عباس سکه ۲۰۰ دیناری را به نام «عباسی» ضرب کرد اما‌‌ همان زمان سکه‌های پرتغالی ـ اسپانیایی در ایران به نام «رئال» یا «ریال» متداول شدند که برابر ۱۱۷۵ دینار بود. «رئال» در اسپانیا و پرتغال‌،‌ همان «رویال» در انگلیس است که به معنای سلطنتی و شاهی است. نادرشاه نیز سکه «نادری» به ارزش ۵۰۰ دینار ضرب کرد.

در اواخر دوره قاجار سکه‌های ۱۰۰۰ و ۲۰۰۰ دیناری ضرب شد که به یک «قران» و «دو قران» یا دوهزار (اصطلاحاً دوزار و دوقرون) معروف شدند. رضا شاه ارزش ۱۱۷۵ دیناری را به ۱۰۰۰ کاهش داده و نام واحد پول ملی را «ریال» گذاشت. حال با افزایش تورم و افزایش تعداد صفر‌ها در معاملات روزمره، جا دارد پس از ۸۲ سال مجدداً چهار صفر دیگر از واحد پول ملی ریال برداشته و به دلایل هشتگانه ذیل‌الذکر، عنوان «تومان» را روی واحد پول ملی برگزینیم:

۱ ـ از نظر بین‌المللی: برخلاف «ریال» که واژه اروپایی بوده و غیر از ایران در چندین کشور مانند عربستان، عمان، قطر، یمن، برزیل به عنوان واحد ملی پول استفاده می‌شود، هیچ کشوری دارای واحد پولی «تومان» نیست.

۲ ـ از نظر عددی: تومان به معنای ۱۰۰۰۰ است. برای همین ۱۰۰۰۰ دینار را تومان می‌گفتند. اکنون نیز با حذف چهار صفر از پول ملی ریال، می‌توان ۱۰۰۰۰ ریال را «تومان» نامید. اگر قرار بود ۳ صفر حذف شود، اطلاق تومان به واحد پول، اینچنین زیبا نبود.

۳ ـ از نظر عرفی و عامی: قرن حاضر نشان داد ایرانیان واحد پول ۸۰۰ سالهٔ «تومان» را فدای واحد پول فرنگی «ریال» نمی‌کنند. حتی کشورهای همسایه نیز واحد پول ما را تومان می‌دانند. باید به باور‌ها و عادت‌های مردم احترام گذاشت. هرگز مردم ایران مانند فرنگی‌ها ساعت یک نصف شب را یک بامداد نمی‌گویند. در چهار بعد از ظهر ساعت را از هزاران شهروند سئوال کنیم. چند نفر می‌گویند: ساعت ۱۶ است! مردم ایران ۸۰۰ سال است با واحد پولی «تومان» یا «تومن» عجین شده است و آن را فدای واحدی ۸۰ ساله نکرده و نمی‌کنند.

۴ ـ از نظر تاریخی: واحد پولی تومان یا عدد تومان در تاریخ ما سابقه ۸ قرنی دارد. ما باید تاریخ و فرهنگ خود را حفظ کنیم. برای نمونه ۷۳۰ سال پیش رشیدالدین فضل‌الله در جامع‌التواریخ در قسمت داستان «غازان خان» آورده است: «خواجه شمس‌الدین صاحب دیوان... گفت... از هر ده تومان که پادشاه اطلاق فرمود هشت تومان توفیر می‌کنم و به دو تومان بر ولایت برات می‌کنم». و یا در عالم آرای صفوی (تصحیح یدالله شکری، بنیاد فرهنگ ایران، صفحه ۲۰۱) آمده است: «... و در کمر هر کدام بیست تومان زر نقد بود به دست سپاه قزلباش افتاد».

۵ ـ از نظر ادبی: «تومان» غیر از واحد پولی در معنای ۱۰۰۰۰ جزیی از شعر و ادبیات ما نیز بوده است. برای نمونه امیرخسرو دهلوی که در آستانه ۸۰۰مین سال تولدش قرار داریم، در مصرعی می‌گوید: «به فوجی ده «تومن» زیر و زبر کرد» که منظور از ۱۰ تومن، ده تا ۱۰۰۰۰ نفر است که‌‌ همان لشکر ۱۰۰ هزار نفری است نه واحد پولی.

۶ ـ از نظر سیاسی ـ نظامی: اصطلاح «تومان» در مسائل نظامی ایران به یک قشون ۱۰ هزار نفری اطلاق می‌شد. لذا فرمانده قشون ۱۰ هزار نفری را هم «امیرتومان» یا «تومان‌باشی» می‌گفتند که رجال نظامی و سیاسی زیادی در سده‌های گذشته دارای رتبه نظامی «امیرتومان» یا «تومان‌باشی» بوده‌اند مانند مظفرالسلطنه امیرتومان.

۷ ـ از نظر روانی: طبیعی است که با تغییر واحد پولی و رایج شدن اصطلاحی جدید، مردم دچار شوک روحی می‌شوند. این شوک ممکن است بخاطر نگرانی از وضعیت مالی و ارزش پول جدید باشد، ممکن است بخاطر خلط با اعداد و ارقام یا اصطلاح‌های سابق (ریال و تومان) باشد یا به هر دلیل دیگر. انتخاب پول رایج «تومان» مانند ۸۰۰ سال گذشته می‌تواند آرامش خوبی به جامعه و مردم بدهد همانگونه که در ترکیه بعد از حذف ۶ صفر، واحد پول ملی را «لیر» یا «لیر جدید» نامیدند و مردم ترکیه نیز اکنون «لیر» می‌گویند و مانند گذشته مبادلات و معاملات خود را انجام می‌دهند.

۸ ـ از نظر تجربه: اشتباه رضاشاه در کنار گذاشتن عرف و عادت مردم نباید تکرار شود. هنوز بعد از هشتاد و اندی سال روزنامه‌های کشور، اقوال وزیران و مدیران را اصلاح می‌کنند که منظور مسئول تومان بوده است نه ریال! درحالیکه این خطای ۱۰ برابری یعنی ۱۰۰۰ % خطا! بهتر است به همین عادت ۸۰۰ ساله مردم تمکین کنیم و تجربه و بن‌بستی دیگر را نیآزماییم.

منبع: الف