قیام ملی یا کودتای ۲۸ مرداد؟- محمدمهدی عبدخدایی

این دو طیف رودرروی هم قرار گرفتند. گروه طرفداران جریان ۲۸ مرداد، معتقدند شاه برخلاف قانون اساسی عمل نکرده، عینا قانون اساسی را به اجرا گذاشته است و باید دکتر مصدق که قانون‎مدار بوده، تن به اجرای قانون می‌‎داد؛ نه اینکه ابلاغ‎کننده قانون را که سرهنگ نصیری بود، دستگیر کنند.

طرفداران دکتر مصدق می‌‎گویند: نخست‎وزیر، منتخب مجلس بوده و مفهوم مشروطیت این است که شاه سلطنت کند؛ نه حکومت. شاه حق عزل نخست‎وزیر منتخب مجلس را ندارد. مسایلی پیش آمده که شاه در این‎جا موفق شده مثل یک سردار پیروز به ایران برگردد، در حالی‎که فرار کرده بود. وقتی نص قانون را نگاه می‌‎کنیم؛ در مر قانون، شاه خلاف قانون عمل نکرده، چون در اصل قانون اساسی هست که در نبود مجلس، شاه می‌‎تواند نخست‎وزیری را عزل و کسی را به‎جای او نصب کند. این ماده قانونی در مجلس مؤسسان سوم در سال ۱۳۲۸ تصویب شد و اختیارات شاه را زیاد کرد. تا سال ۱۳۲۸ مجلس سنا نداشتیم و حتی اجازه انحلال مجلس را به شاه دادیم. چون در سال ۱۳۳۲ دکتر مصدق بیشتر طرفدارانش را از دست داده بود و دوستان سابق او، مخالفش شده بودند، مثل حسین مکی، حائری‎زاده و بقایی، کسانی‎که در تشکیل جبهه ملی نقش اساسی داشتند. آیت‎الله کاشانی هم مخالف او شده بود. مصدق احساس می‌‎کرد که با آن مجلس نمی‌‎تواند کار کند. بنابراین تقاضای اختیارات یک ساله کرد، یعنی در حقیقت درخواست کرد مجلس قانونی تصویب کند که دکتر مصدق هر لایحه‎ای را امضا می‌‎کند، این لایحه قانون باشد.

مرحوم آیت‎الله کاشانی چون یک روحانی پارلمانتاریست و قانون‎مدار بود، اعلام کرد: «این برخلاف قانون است» و بر اساس قانون اساسی، مجلس حق ندارد اختیار قانون‎گذاری‎اش را به یک شخص واگذار کند. این مساله را حقوقدان‎‌ها هم قبول داشتند و مجلس نمی‌‎توانست قانونی تصویب کند که برخلاف قانون اساسی باشد یا مقابل قانون اساسی قرار بگیرد؛ چون آن‎موقع علمای تراز اولی وجود نداشت که در مجلس حضور داشته باشند و مصوبات مجلس را با قانون‎های شرع و قانون اساسی مطابقت بدهند.

همه مخالفان مصدق‎السلطنه

دکتر مصدق در مجلس مخالفان زیادی داشت لایحه‎های پیشنهادی‎اش با مخالفت روبه‎رو می‌‎شد، بنابراین می‌‎خواست مجلس را منحل کند. از طرفی هم قتل محمود افشارطوس پیش آمده بود. دکتر مصدق عده‎ای از نمایندگان مجلس را متهم کرد که در قتل افشارطوس دست دارند. درخواست سلب مصونیت از این نمایندگان کرده بود که مجلس موافق سلب مصونیت از نمایندگان نبود. به هر حال مجلس هفدهم که دست‎آورد خود آقای مصدق بود و در زمان او تشکیل شده بود، روی خوشی به رییس دولت نشان نمی‌‎داد و با او مخالفت می‌‎کرد.

از طرفی شاه هم حاضر نشد فرمان انحلال مجلس را صادر کند. دکتر مصدق در این‎جا ترفند جدیدی به کار برد و آن انحلال مجلس به‎وسیله رفراندوم بود. در این مورد هم در قانون اساسی رفراندوم پیش‎بینی نشده بود، یعنی اگر مساله را از نظر حقوقی بررسی کنید، می‌‎بینید شاه فرمان انحلال نمی‌‎دهد. مجلس رودرروی دکتر مصدق است. چاره‎ای نیست باید مجلس منحل شود و مصدق مجلس جدیدی به وجود بیاورد که بتواند اختیارات یک ساله‎ای را تصویب کند که از مجلس اختیار قانون‎گذاری خواسته بود. به همین دلیل به رفراندوم متوسل شد. در رفراندومی که برگزار کرد، مجلس را منحل کرد و حتی نامه‎ای به شاه نوشت. درست یادم هست زیر امضای نامه‎اش نوشته بود: «چاکر دکتر محمد مصدق.»

رفراندوم الکی

به هر حال توانست رفراندومی برگزار و مجلس را منحل کند. چون در قانون اساسی اجازه داده شده که در نبود مجلسین، شاه حق دارد نخست‎وزیر تعیین کند، شاه از اختیاراتش استفاده کرد؛ دکتر مصدق را عزل و زاهدی را نصب کرد. دکتر مصدق در شب ۲۵ مرداد وقتی ابلاغ عزل را دریافت کرد، تفسیرش از قانون اساسی این بود که شاه حق عزل مرا ندارد. دستور داد ابلاغ‎کننده قانون را دستگیر کردند. روز ۲۵ مرداد اعلام شد که دیشب کودتایی در حال انجام بوده. سرتیپ ریاحی، رییس ستاد ارتش مصدق و دکتر فاطمی وزیر امورخارجه‎اش دستگیر شدند. اما بعد که دکتر مصدق سرهنگ نصیری را دستگیر کرد، کودتا شکست خورد و اینها آزاد شدند.

میتینگ میدان بهارستان

بعد از این اتفاق‎‌ها، دکتر مصدق و دولت در حقیقت برگ برنده را پیدا کرد. شاه به محض اطلاع، سوار هواپیما شد و به بغداد رفت. طرفداران دکتر مصدق و دولت برای تأیید قضیه، میتینگی در میدان بهارستان راه انداختند. در آن میتینگ دکتر سیدعلی شایگان نماینده مجلس از جبهه ملی، عینا این جمله را گفت: «مطاعی که قرار بود به تهران بیاید، به بغداد رفت.» منظورش این بود که اگر دکتر مصدق ابلاغ را قبول می‌‎کرد، شاه به تهران می‌‎آمد. اما چون جریان شکست خورد، به بغداد رفت. دکتر فاطمی هم گفت: «این دربار ننگین روی دربار سیاه فاروق را سفید کرد» و سرمقاله «باختر امروز» را نوشت و بعد گفت: من از شاه نشان همایونی گرفتم و هرگز این نشان همایونی را به سینه نزدم. مقصود از نشان همایونی، چند متر زمین است. از طرفی دکتر مصدق معتقد بود باید شورای سلطنت تشکیل بدهد. در حالی‎که گروه تندروی در جبهه ملی مثل دکتر فاطمی معتقد بودند که باید فوری جمهوری اعلام بشود. یک طرف قضیه هم این بود که همه توده‎ای‎‌ها و کمونیست‎هایی که آزادی عمل پیدا کردند، در تمام تهران پلاکارد زدند؛ «ملت جمهوری دموکراتیک خلق می‌‎خواهند.» این شعاری بود که در راهپیمایی می‌‎گفتند. در زمانی‎که تهران ۳۰۰ هزار نفر جمعیت داشت، توده‎ای‎‌ها برای جمهوری دموکراتیک خلق از سرچشمه تا میدان فردوسی آدم داشتند. مقر جمعیت ملی مبارزه با شرکت‎های استعماری نفت و جمعیت ایرانی هواداران صلح در خیابان فردوسی آن زمان بود.

وحشت نیرو‌ها از مشارکت

این جریان موجب شد بسیاری از روی کار آمدن کمونیست‎‌ها وحشت کنند، خاطرات استالین را که می‌‎خوانیم، می‌‎بینیم استالین نوشته: بعد از دکتر مصدق نوبت حزب توده است. در حقیقت وحشت از حاکمیت کمونیست‎‌ها در ایران بود که موجب شد پنج تانک به خیابان‎‌ها بیاید در حالی‎که هیچ نیرویی برای حمایت از دکتر مصدق در صحنه وجود نداشت. رییس ستاد ارتش، فرماندار نظامی سرهنگ اشرفی، سرهنگ سخایی و سرهنگ مختار با دکتر مصدق بودند. خودش هم نخست‎وزیر بود و هم وزیر دفاع. در ۳۰ تیر هیچ‎یک اینها با آقای دکتر مصدق نبودند. در حقیقت دکتر مصدق ستاد دستش بود، وزارت دفاع دستش بود، اما نمی‌‎دانست در درون ارتش چه می‌‎گذرد. مخصوصا اینکه در‌‌ همان موقع ارتش هم چند دسته بود؛ یک عده سازمان نظامی افسران حزب توده بودند که ۶۲۸ عضو داشتند؛ سرهنگ مبشری، سرهنگ سیامک، سروان قبادی، سروان وکیلی، سرگرد میکاییل، لیاقت رونق، اینها در سازمان نظامی افسران حزب توده بودند و جالب اینکه نه اینها به صحنه آمدند و نه حزب توده که در حوزه‎های حزبی خود سازماندهی شده بود.

کودتای کم‎خرج

آیت‎الله کاشانی هم که مخالف دکتر مصدق شده بود، اعتقاد داشت دکتر مصدق از مسیر قانون اساسی منحرف شده. بنابراین کودتای ۲۸ مرداد جریان عمیقی است. با اینکه می‌‎گویند آمریکایی‎‌ها ۵ میلیون دلار برای این قضیه خرج کردند، ولی بیش از ۷۰۰ هزار دلار آن خرج نشد. کسی مثل شعبان جعفری هم در این‎موقع زندان بود. اینکه چطور در مدت ۱۳ ماه، یک‎باره با هفت هشت کامیون آدم که از خیابان خیام به طرف بالا می‌‎آیند (من اینها را در زندان کاخ دادگستری که بودم، می‌‎دیدم) دولتی که با دست مردم روی کار آمده بود، ساقط شد، ریشه‎های جامعه‎‌شناختی دارد. باید نیروهای مخالف دولت را ارزیابی کرد و همچنین انجام کارهایی که دولت برای سرکوب مخالفان انجام داد، مثل قانون امنیت اجتماعی که دولت از اختیاراتش در این زمینه استفاده کرد. همه این عوامل و اقتصادی که در آن روز‌ها از پویایی افتاده بود، تأثیر می‌‎گذاشت. فقط مسایل سیاسی نبود، مسایل اقتصادی، اعتقادی هم بود که ریشه‎ در مسایل مذهبی داشت.

این ایرانی غریبه

دکتر مصدق ایران را نمی‌‎شناخت، مردم ایران را نمی‌‎شناخت. شاهزاده (نوه مظفرالدین شاه) بود که در ۲۷ سالگی کاندیدای نمایندگی دوره اول مجلس از طرف شاهزادگان شده بود. مدت‎‌ها رییس دیوان محاسبات خراسان و استاندار بود؛ آدمی که اصولا با توده مردم سر و کار نداشته و از اعتقادات مردم بی‎خبر بود. بنابراین نمی‌‎دانست که وقتی توده‎ای‎‌ها شعار می‌‎دهند، «ملت جمهوری دموکراتیک خلق می‌‎خواهد» و اگر ایران جمهوری دموکراتیک خلق شود، ایرانستان خواهد شد و اگر این، به شوروی ملحق شود؛ چه پیش می‌‎آید. مجموعه اینها از حیطه ذهن دکتر مصدق خارج بود. کار مهمی که دکتر مصدق انجام داد و موجب شد ایران ایرانستان نشود (برخلاف تندروهای جبهه ملی که معتقد به اعلام جمهوریت بودند)، این بود که اعلام جمهوریت نکرد و گفت باید شورای سلطنت تشکیل شود.

این از کارهای مهمی بود که مصدق انجام داد و جلوی ایرانستان شدن ایران را گرفت. در حقیقت، احتمالا خود مصدق هم می‌‎دانست ما کشوری کثیرالملت هستیم. دکتر مصدق قدرت کنترل کمونیست‎‌ها، توده‎ای‎‌ها و جناح چپ با سازماندهی آن روز را نداشت، به همین دلیل دنبال یک مفر قانونی در ۲۵، ۲۶ و ۲۷ مرداد بود. در این سه روز که یک مجال قانونی پیدا کرد و آرام آرام جریان را به روال انداخت. خود مصدق هم می‌‎دانست، کار از دستش در رفته، یعنی در‌‌ همان ۲۵، ۲۶ و ۲۷ مرداد دولت حاکمیت خود را از دست داده بود. همه منتظر حادثه‎ای بودند. حتی بعضی‎‌ها می‌‎گفتند ۵۰ - ۱۰۰ نفر راه بیفتند علیه دکتر مصدق- جماعت پایین‎شهر- توده‎های مردم از آن‎‌ها حمایت می‌‎کنند و دکتر مصدق سقوط خواهد کرد. در حقیقت چطور می‌‎شود که یک کابینه ملی را با ۷۰۰ هزار دلار ساقط می‌‎کنند. چون ما بعد‌ها هم کشورهایی را دیدیم که آمریکایی‎‌ها دولت‎های ملی آن‎‌ها را ساقط کردند، اما با ۷۰۰ هزار دلار انجام نشد.

دکتر مصدق اشتباه کرد

باید اتفاقات آن روزگار تحلیل شود، خارج از حب و بغض. شاید نه طرفداران شاه درست می‌‎گویند که قیام ملی در کار نبود، نه طرفداران آقای دکتر مصدق درست می‌‎گویند که کودتایی در کار نبود. بلکه اشتباه‎هایی انجام شد که در ‌‌نهایت جامعه‎ای که در ۳۰ تیر فریاد می‌‎زد: «از جان خود گذشتیم، با خون خود نوشتیم، نامت را مصدق»، آن جامعه، از دکتر مصدق روی برگرداند و جریان ۲۸ مرداد پیروز شد. مرحوم نواب صفوی و سیدمحمد واحدی در خرداد ۳۲ در منشور برادری، نوشته‎اند: «امروز پای آمریکا را باز می‌‎کنیم، فردا باید ۲۵ سال تلاش کنیم تا آمریکا را بیرون کنیم.» این طبیعی است که دکتر مصدق در ابتدای کابینه‎اش اشتباه کرد و فکر کرد به‎وسیله ترومن و نامه نوشتن به آیزن‎هاور می‌‎تواند آمریکا را علیه انگلیس تحریک کند. در حالی‎که آمریکایی‎‌ها ۸۰ درصد در صنایع مهم انگلیس سرمایه‎گذاری کرده بودند.

آمریکا و انگلیس جدا نبودند

آمریکا و انگلیس از هم جدا نبودند. امروز هم می‌‎بینیم جدا نیستند. یعنی بعد از ۶۰ سال جدا نیستند. چه آن روز‌ها دوره اول هماهنگی آمریکا و انگلیس بود و آمریکایی‎‌ها آلمان را شکست داده بودند. اینها مربوط می‌‎شود به اینکه آیا رییس دولت فهم آن را داشت که بفهمد سیاست آمریکا چه بازی‎هایی دارد؟ چه هماهنگی‎هایی بین آمریکا و انگلیس هست؟ و نمی‌‎توان به‎وسیله آمریکا، انگلیس را بیرون کرد و در آخر کار حتی روسیه، آمریکا و انگلیس هماهنگ خواهند شد. چرا در ۲۸ مرداد حزب توده با همه هماهنگی‎هایی که داشت، به میدان نیامد و بعدا قربانی شد؟ ۲۸ افسرش تیرباران شدند. همه اینها هنوز هم کالبدشکافی نشده که همه مردم بفهمند. امروز باید خاطرات استالین، اسنادی که در KGB وجود دارد (که شاید متاسفانه منتشر نشده)، اسناد CIA، اسناد اینتلیجنس سرویس، اسناد موجود در ایران، همه روی هم گذاشته شود تا بتوان درک کرد کودتای ۲۸ مرداد چرا و چگونه پیش آمد و چه‎کسانی در جریان آن نقش داشتند و اگر پیش نمی‌‎آمد، چه می‌‎شد؟ خود همین هم مساله است که هنوز مخالفان و موافقان، راجع به اینکه اگر کودتای ۲۸ مرداد پیش نمی‌‎آمد، آیا کابینه مصدق دوام پیدا می‌‎کرد یا با یک کودتای کمونیستی از میان می‌‎رفت؟ بحث می‌کنند همه اینها سوال‎برانگیز است که باید جامعه‎‌شناسان و کار‌شناسان، تمامی اسناد را مطالعه کنند و مطلب درستی از ۲۸ مرداد تحویل مردم بدهند.

منبع: هفته‌نامه پنجره