تاریخ کوروش هخامنشی

این روز‌ها دوره و زمانه‌ای است که انواع و اقسام کتاب و مقاله درباره کوروش و در کل دوره هخامنشی چه نقادانه و علمی و چه غیرعلمی و سطحی به دلایل مختلف به وفور دیده می‌شود. در این اوضاع و احوال نوشتن کتابی که بتواند از میان حجم انبوه کتاب‌های این حوزه سر برآورد و حرفی برای گفتن داشته باشد، کار ساده‌ای نیست و به قولی «... مرد نر می‌خواهد و گاو کهن». به تازگی دکتر شروین وکیلی گویا در خود این توانایی را دیده که خطر کرده، قدم به این میدان گذاشته و کتابی با عنوان «تاریخ کوروش هخامنشی» به نگارش درآورده است.

کتاب «تاریخ کوروش هخامنشی» که از سوی نشر «شورآفرین» منتشر شده، نزدیک به ۲۵۰ صفحه دارد و در چهار فصل تدوین شده است. زمینه تاریخی، زندگی کوروش، حکومت کوروش و اسطوره کوروش عناوین اصلی فصل‌های چهارگانه کتاب هستند. نویسنده در هر یک از این فصل‌ها با تقسیم‌بندی‌های جزئی‌تر و شیوه روایتش کوشیده از نظر ساختار، کاری منسجم ارائه کند. کتاب تاریخ کوروش هخامنشی البته یکی از مجلدات مجموعه «تاریخ تمدن ایران» است. این کتاب گرچه جلد پنجم این مجموعه محسوب می‌شود، ولی نخستین کتاب این مجموعه است که به بازار نشر راه پیدا کرده است. سایر مجلدات مجموعه تاریخ تمدن ایران هم توسط شروین وکیلی نوشته خواهد شد و چنان که خود او در مصاحبه‌ای با روزنامه اطلاعات گفته این مجموعه از ابتدای شهرنشینی در ایران (ابتدای هزاره سوم ق.م) آغاز می‌شود و تا ورود مدرنیته به ایران زمین (اواخر دوره قاجار) ادامه خواهد داشت.

وکیلی در پیش درآمد کتاب تاریخ کوروش هخامنشی، هدف از نگارش آن را «فهمیدن کوروش» ذکر می‌کند و می‌نویسد: «... هدف من بزرگداشت او یا اندرز دادن بر مبنای زندگی‌اش نیست. چون بیست و پنج سده است که مردمان چنین کرده‌اند و هنوز هم می‌کنند و متن‌هایی از این دست اندک نیستند. هدف من، گشودن راز ماندگاری نام او و تحلیل دلایل اثرگذاری شگرف اوست...» و در جایی دیگر هم یادآور می‌شود: «هدف من از نگاشتن این متن، به دست دادن روایتی نقادانه و تحلیلی از شخصیت کوروش است و فهم دلایلی که او را تا مرتبه مردی تاریخ‌ساز در سطح جهانی برکشیده است.»

نویسنده در کتاب تاریخ کوروش هخامنشی نه از رجوع به منابع دست اول پارسی و یونانی و...غفلت کرده و نه با پرداختن به آن منابع خود را از مرور آرای مورخین جدید به خصوص مستشرقین محروم کرده است. با این وصف نه از این سوی بام افتاده که با استفاده از منابع دست اول، خود را نسبت به دستاوردهای دیگران بی‌نیاز احساس کند و نه از آن سوی بام که دست به کپی‌برداری صرف از نتایج تحقیقات دیگران بزند. نویسنده در واقع در دامنه وسیع منابع خود تلاش کرده تا حد امکان چیزی را از قلم نیاندازد.

اما ویژگی مهم کتاب تاریخ کوروش هخامنشی دامنه وسیع منابع مورد استفاده نویسنده به تنهایی نیست؛ آنچه اهمیت دارد نگاه نقادانه وکیلی به تمامی این منابع کهن و جدید است. برای همین نگاه است که این کتاب فقط کنار هم گذاشتن سخنان دیگران درباره کوروش هخامنشی نیست. وکیلی در واقع در این اثر آرای کسانی مثل هرودت تا والتر هینتس را با بیان دلایل خود نقد یا حتی رد می‌کند. به این ترتیب چون پای استدلال در میان است مخاطب این امکان را دارد که سخن نویسنده را قبول کند یا اینکه آن را نپذیرد. این روش‌‌ همان چیزی است که پازل گمشده بسیاری از تحقیقات تاریخی ما است. سال گذشته در همایشی علمی درباره کوروش یکی از سخنرانان بدون داشتن نگاهی انتقادی سخنان گزنفون در ستایش کوروش را به شکلی موضوع‌بندی شده عینا تحویل مخاطبان داد تا شاید به تصور خودش کوروش را هر چه بزرگ‌تر جلوه دهد. و البته حاضران هم از آن همه سخنان شورانگیز به وجد آمدند و احتمالا پیش خود فکر کردند که چون این فرد می‌گوید پس حتما چنین چیزی هست و آن فرد هم شاید گمان کرده بود که چون گزنفون گفته پس بدون تردید همین‌طور بوده است. در این اوضاع و احوال ارزش کاری که به تمامی آثار ارزشمند نوشته شده درباره کوروش با دیدی انتقادی بنگرد، بیشتر روشن می‌شود.

وکیلی البته از مرحله انتقاد از نظرات دیگر محققان یک گام فرا‌تر هم نهاده و دیدگاه و استدلال‌های خود را نیز در موضوعات مورد بررسی‌اش آورده است. برای همین در کتاب تاریخ کوروش هخامنشی عباراتی مثل «به گمان من...»، «از دید من...»، «بسیار تردید دارم...» و «حدس من آن است که...» در لابه‌لای سطور بار‌ها تکرار شده و از طریق آنها مخاطب با دیدگاه نویسنده درباره موضوع مورد بحث آشنا می‌شود. اینها در اصل نشانه‌های هستند از اینکه ما در کتاب می‌توانیم ردپای تفکر نویسنده را پیدا کنیم و در صورت نیاز هم به نظرش استناد کنیم. در واقع وکیلی تنها به ذکر و تحلیل و نقد آرای دیگران بسنده نکرده و شجاعانه با بیان نظرات و دلایل خود تفکرش را در معرض نقد دیگران قرار داده است. ارزش کتاب تاریخ کوروش هخامنشی از این جهت است که نویسنده آن حداقل سعی خود را برای ارائه اثری علمی و به روز در حوزه تاریخ ایران دوره باستان به خرج داده است.