جایگاه ارمنیان در تاریخ‌نگاری مشـروطیت و مجـلس- علی ططـری
از آن میان، بررسی عملکرد دو قوه مهم قضائیه و مقننه بیش از دیگر موارد جلب توجه می‌‌کند. این ادعا از آنجا سرچشمه می‌گیرد که پس از جنبش مشروطه‌خواهی ایرانیان و تغییرات گسترده‌ای که در توسعه جوانب زندگی و معیشت مردم پدیدار شد دو رکن اساسی در سرلوحه خواسته‌های اقلیت‌ها و گروه‌های مختلف سیاسی قرار گرفت: نخست، تدوین قانون؛ یعنی، ایجاد حکومت قانون و دوم، اجرای قانون و عدالت. این موارد محقق نمی‌‌شد مگر به برکت وجود قوای قضائیه و مقننه‌ای مقتدر، مستقل و پویا که خواسته‌های به حق آنان را جامه عمل پوشاند.
در این راستا، تحقق آرزوی ملت، در سایه تشکیل مجلس مشروطه، به ظاهر، عملی به نظر می‌رسید. در پیوند با همین اتفاق، به نظر می‌‌آمد، تحولات و تغییراتی در دستگاه قضایی نیز رخ دهد اما اگر نقادانه به بررسی تاریخ‌نگاری این دو قوه مهم و موثر بپردازیم، خواهیم دید که در واقع، تا به امروز نمی‌توان جایگاهی برای آنها در نظر گرفت.
اگر نگاهی اختصاصی به تاریخ‌نگاری قوه مقننه یا مجلس داشته باشیم، متوجه ضعف‌های عمده آن خواهیم شد. علاوه بر اینکه تاکنون آثار علمی چندانی در این خصوص عرضه نشده است، ضعف نگاه تاریخی را هم باید بر آن افزود. در دسترس نبودن اسناد و بازیابی نشدن بخش عمده‌ای از آنها نیز بر مشکلات اضافه کرده است. اسناد دوره اول مجلس، که در حادثه به توپ بسته شدن مجلس در ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ق به یکباره از میان رفت و اثری از آنها باقی نماند، نمونه‌ای از این مشکلات به شمار میآید. اما از دوره دوم مجلس شورای ملی و به طور مشخص از ۱۳۲۷ق، اسناد قابل توجهی برجای مانده. لکن دسترسی به این اسناد، دست‌کم تا چند سال گذشته، برای عموم امکان‌پذیر نبود. اکنون نیز، که سهولت بیشتری برای پژوهشگران و محققان این عرصه فراهم شده است، در میان آثار پژوهشی موضوع تاریخ‌نگاری مجلس کمتر به چشم می‌‌خورد.
در عرصه تاریخ‌نگاری مجلس، موضوعات متعددی وجود دارد که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته. از آن میان، بررسی جایگاه نمایندگان اقلیت‌های دینی از اهمیت فراوانی برخوردار است و وضعیت نمایندگان اقلیت‌های دینی زرتشتیان، ارمنیان، کلدانی‌ها، آشوریان و کلیمیان، که از دوره‌های نخستین مجلس حضوری موثر در آن داشته‌اند، از ابعاد مختلف قابل بررسی است.
قانون اساسی مشروطه، جایگاهی بارز برای اقلیت‌های دینی در نظر گرفته بود. ارمنیان، در دوره نخست، نماینده‌ای در مجلس نداشتند اما اگر حیات مجلس اول، در ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ق، پایان نمی‌‌یافت، دور از ذهن نبود که در همان دوره نخست، شاهد حضور نماینده ارمنیان در مجلس اول می‌‌بودیم. البته، در همان دوره، سیدمحمد طباطبایی نمایندگی اقلیت ارمنی را بر عهده داشت و این نشانی از همدلی سران مشروطه بود که تا این حد به حقوق تمام اقوام ایرانی پای‌بند بودند. از کل ۳۲ دوره قانون‌گذاری در مجلس، ارمنیان در ۳۱ دوره نماینده داشته‌اند. تعداد این نمایندگان بیش از دیگر اقلیت‌های دینی است که دلیل این امر شاید بیشتر بودن جمعیت ارمنیان بوده.
وابستگی‌های ایرانیان و ارمنیان به یکدیگر غیرقابل انکار و دارای پیشینه‌ای چند هزارساله است. اما بررسی روند حضور نمایندگان ارمنی در مجلس و نقش آنان در انقلاب مشروطه تا حد زیادی مهجور مانده به ویژه آنکه نقش آنان در مجاهدت‌ها، به سبب حضور مجاهدان قفقازی، به پیش از وقوع انقلاب مشروطه، یعنی به ۱۳۲۴ق، باز می‌گردد. همچنین، نقش واسطه‌ای آنان را با اروپا و این مطلب را که آنان در کانون بستر مبادلات فرهنگی و سیاسی غرب و شرق قرار گرفته بودند نباید از یاد برد.
در نگاهی کلی، نقش اقلیت‌های دینی در انقلاب مشروطیت ایران بسیار پررنگ بوده است. از سویی، هموطنان زرتشتی، در آستانه نهضت مشروطه‌خواهی ایرانیان، با کمک‌های مالی خود به دست تجار بانفوذشان در سراسر کشور، حتی با رساندن ادوات نظامی و اسلحه به مجاهدان، نقش بارزی در مشروطه ایفا کردند. از سوی دیگر، گروه زیادی از هموطنان ارمنی، که حتی برخی از آنها از قفقاز بدین سوی مرز‌ها عزیمت کرده بودند، زیر نظر حزب داشناکسوتیون وارد مبارزات آزادیخواهی ملت ایران شدند. بدین ترتیب، روندی آغاز شد که ارمنیان با تکیه بر نیروی مسلح و آموزش‌دیده‌ای که در اختیار داشتند، به رهبری یپرم، در کنار مجاهدان مشروطه تا فتح تهران، در ۱۳۲۷ق، پیش رفتند.
البته تا این مرحله از تاریخ حضور ارمنیان در مشروطه‌خواهی ایرانیان و ایجاد ارکان مجلس و دموکراسی در ایران، در منابع و تحقیقات تاریخی، به میزان قابل توجهی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است اما به ویژه پس از مرگ یپرم و در سیر تاریخ مجلس کمتر سخنی از آنان به میان آمده است. این در حالی است که در هر دوره مجلس دو تن از نمایندگان ارمنیان حضور داشتند و تاکنون نیز این روند ادامه داشته است، یکی به نمایندگی از ارمنیان شمال کشور و دیگری به نمایندگی از ارمنیان جنوب کشور. میزان تاثیرگذاری این نمایندگان در مجلس، به ویژه در قانون‌گذاری، هیچ‌گاه مورد بررسی دقیق قرار نگرفته است. بر این اساس، هرگونه پژوهش و تالیفی در این خصوص بسیار کارساز و چراغی فرا راه دیگر محققان خواهد بود.
دوستان ما در فصلنامه پیمان، با نگاهی متفاوت، شماره‌ای را به این مهم اختصاص داده‌اند.[۱] از دیگر آثار منتشر شده در چند سال اخیر، که به نحوی به حوزه مشروطیت مرتبط است، کتاب حزب داشناک و جریان نهضت مشروطه[۲] نگاشته آرپی مانوکیان است. نویسنده این اثر با قلمی شیوا و بهره‌گیری از منابع فارسی، لاتین و ارمنی ابعادی جدید از فعالیت‌های حزب داشناک را، که اعضای آن از افراد موثر در انقلاب مشروطیت بودند و همچنین نقش مبارزان و مجاهدان ارمنی قفقاز، وابسته به حزب داشناکسوتیون و نقش غیر قابل کتمان آنها در انقلاب مشروطیت ایران نشان داده است. اثر فوق را می‌توان نمونه خوبی از آثار تازه منتشرشده در این حوزه از پژوهش‌های تاریخی کشور به شمار آورد.
گذشته از آثار یاد شده نوشته‌های علمی و مستند در خصوص نقش ارمنیان در تاریخ معاصر، به ویژه، مجلس و انقلاب مشروطه بسیار محدود است. اکنون این کمبود و ضعف پژوهشی بیش از پیش به چشم میآید و نیازمند نگاهی جدید است تا با همکاری مجموعه‌های مختلف، تحولی در این زمینه ایجاد شود.
آنچه گفتیم تنها در حد طرح مسئله است، چرا که هنوز بررسی‌های تاریخ‌نگارانه‌ای که با نگاهی جدید تمام ابعاد موضوع را روشن سازد به عرصه نیامده است؛ برای نمونه، از مواردی که تاکنون بحثی درباره آن مطرح نشده نگاه ارمنیان به نمایندگان خود از ابتدا تا به امروز است؛ به عبارت دیگر، در دوره‌های مختلف مجلس، انتظارات موکلان از وکلای ارمنی خود چه بوده؟ تا چه حد این نمایندگان انتظارات موکلان خود را تحقق بخشیده‌اند؟ عملکرد این نمایندگان در مباحث جداگانه چگونه بوده است؟ چه میزان از عملکرد نمایندگان اقلیت‌های دینی مجلس، مورد تایید هم‌کیشان آنها قرار گرفته؟ روابط دولت‌ها با نمایندگان ارمنی در دوره‌های مختلف چگونه بوده است؟ و.... از سوی دیگر، قوانین مربوط به اقلیت‌های دینی باید مورد بررسی قرار گیرد.
در این میان، ارباب کیخسرو شاهرخ، در مقام منتخب هموطنان زرتشتی، استثناست و جالب اینکه آنچه تاکنون درباره وی منتشر شده، بیشتر از سوی هموطنان مسلمان او بوده. این یک واقعیت است که حتی مجموعه‌ای از زندگی‌نامه و شرح احوال نمایندگان ارمنیان در دست نیست. هموطنان ارمنی باید این موضوع را مدنظر قرار دهند که این اقدام به دست آنان عملی است چرا که دسترسی به اسناد شخصی و خانوادگی برای آنان می‌تواند با سهولت بیشتری صورت پذیرد. البته، در دسترس نبودن اسناد دولتی و اداری نیز مزید بر علت است. از آنجا که در بیشتر موارد خانواده‌ها چندان پای‌بند جمع‌آوری اسناد خانوادگی و شخصی نیستند و این خصیصه به ویژه در میان ایرانیان بیشتر به چشم می‌‌خورد در دسترس نبودن اسناد و مکاتبات دولتی نیز تحقیقات مستند و علمی را با مشکل مواجه می‌‌سازد.
از جمله راهکارهای موثر برای کمک به پژوهش‌های نوین و کارآمد، نگارش پایان‌نامه‌های دانشجویی است که می‌توانند بر پایه آخرین مستندات و تحلیل‌های علمی تدوین شوند. ارایه موضوع مرتبط با کارکرد نمایندگان اقلیت‌ها در مجلس شورا از چند جهت قابل اعتناست. نخست، می‌تواند به روشن شدن ابهامات تاریخی در حوزه تاریخ مجلس کمکی شایان کند و دوم، سبب پرورش یافتن شماری از دانشجویان در عرصه تاریخ‌نگاری مجلس شود. از سویی نیز حمایت از این پایان‌نامه‌ها سبب دلگرمی دیگر دانشجویان برای پرداختن به این موضوعات خواهد شد.
انتشار اسناد از راهکارهای دیگر است. البته، این مهم در آرشیو مجلس شورای اسلامی به سرعت در حال پیگیری است. مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، طی دو سال گذشته، با بهره‌گیری از اساتید و پژوهشگران حوزه تاریخ معاصر، در سیر باز‌شناسی نقش تمام اقلیت‌های دینی در عرصه مجلس و قانون‌گذاری، دست به فعالیت‌های جدیدی زده و در این عرصه، علاوه بر تشویق برخی از دانشجویان با استعداد و علاقه‌مند به تدوین پایان‌نامه‌هایی با موضوع بررسی نقش و جایگاه اقلیت‌های دینی در مجلس شورا، در دوره‌های کار‌شناسی ارشد و دکتری، حمایت‌های مادی خود را نیز برای انتشار این مجموعه از اسناد آغاز کرده است.
نخستین مجموعه از اسناد ارمنیان که مختص دوره‌های دوم تا پنجم مجلس شورای ملی است در مراحل نهایی تدوین به سر می‌‌برد.[۳] جز این، چندین پایان‌نامه با موضوعات مختلف پیرامون ارمنیان مورد حمایت این مرکز قرار گرفته است. هرچند به تازگی، برای باز‌شناسی نمایندگان ارمنی در مجلس شورا به ویژه از سوی همکاران فصلنامه پیمان اقداماتی صورت گرفته که بسیار ارزشمند و قابل تقدیر است اما واقعیت آن است که هنوز تالیفات و تحقیقات علمی چندانی صورت نگرفته و تا رسیدن به نتیجه راه درازی پیش روست که به انجام اقداماتی هدفمند و کارآمد از سوی مراکز آرشیوی و نیز همکاری آنها با پژوهشگران نیاز دارد. هرچند در دو سال گذشته کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی اقداماتی را در زمینه انتشار و رفع محدودیت اسناد آغاز کرده است اما برنامه‌های بسیاری را پیش‌رو دارد و در این خصوص دست همکاری تمامی محققان و پژوهشگران تاریخ‌نگاری مجلس و مشروطیت را برای بهره‌برداری و حمایت از آثار ملی آنان می‌فشارد. انتشار منتخب اسناد ارمنیان و کلیمیان در دوره‌های دوم تا پنجم مجلس شورای ملی آخرین نمونه از این همکاری است و در پی آن، تمامی اسناد ارمنیان در دوره‌های مختلف مجلس شورا منتشر خواهد شد. این اسناد در حقیقت سند دیگری از همدلی تمام اقوام ایرانی با یکدیگرند و نشان از آن دارند که هیچ‌گاه هموطنان ارمنی ما خود را از سرزمین آبا و اجدادی‌شان جدا ندانسته‌اند و در حقیقت، سبب نزدیک‌‌تر شدن اقوام ایرانی به یکدیگر خواهند شد.
منابع:
فصلنامه پیمان. س ۱۳. ش ۴۸. تابستان ۱۳۸۸.
مانوکیان، آرپی. حزب داشناک و جریان نهضت مشروطه. تهران: رامرنگ، ۱۳۸۳.
پی‌نوشت‌ها:
۱ـ ر. ک. فصلنامه پیمان، س ۱۳، ش ۴۸ (تابستان ۱۳۸۸.)
۲ـ آرپی مانوکیان، حزب داشناک و جریان نهضت مشروطه (تهران: رامرنگ، ۱۳۸۳.)
۳ـ اسناد ارامنه و کلیمیان عنوان یکی از طرح‌های پژوهشی است که از سوی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و به کوشش حبیب‌الله اسماعیلی و منیر قادری، در ۱۳۸۹خ، به انجام رسیده و در حال حاضر مراحل نهایی چاپ را پشت سر می‌‌گذارد.
منبع: سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
نظر شما :