نگاهی به قدیمی‌ترین بیمارستان‌های ایران/ مریضخانه‌ای که پزشک ناصرالدین شاه تاسیس
به گزارش خبرگزاری ایسنا، ۱۸ فروردین‌ماه در تقویم رسمی کشور به نام «روز سلامتی» (روز جهانی بهداشت) نامگذاری شده است. به همین مناسبت، توجه به اینکه ایدهٔ ساخت قدیمی‌ترین مرکز درمانی در ایران از کجا شکل گرفت، ضرورت دارد.
دربارهٔ وجود قدیمی‌ترین مرکز درمانی ایران مانند برخی بنا‌ها و مکان‌های دیگر، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ اما یکی از مباحثی که دربارهٔ قدیمی‌ترین مرکز درمانی، مریضخانه یا بیمارستان مطرح شده، هرچند افراد محدودی به آن اشاره می‌کنند، وجود قدیمی‌ترین مرکز درمانی ایران در قم است.
«مریت هاکس» انگلیسی که در سال ۱۳۱۱ با کشتی به سوی ایران آمد، در کتاب سفرنامهٔ خود به ایران با نام «ایران: افسانه و واقعیت» این قضیه را که مرحوم آیت‌الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری ـ مؤسس حوزهٔ علمیه قم ـ نخستین مرکز درمانی ایران را در شهر قم بنا کرد، تایید کرده است. او نوشته است: «دو بیمارستان خوب در قم در دست ساخت است که یکی به همت مردی قمی و دیگری به همت مردی از تهران ساخته می‌شود. قبل از احداث این دو بیمارستان، خدمات پزشکی منحصر به بیمارستانی قدیمی و ۳۰ تخت‌خوابی بود که از درآمد شخصی مرجع بزرگ روحانی اداره می‌شد.»
براساس این منبع، یکی از نوادگان مؤسس حوزهٔ علمیه گفته است: تأسیس این مرکز درمانی احتمالا به سال‌های ۱۳۰۳ یا ۱۳۰۴ می‌رسد. آیت‌الله العظمی حائری این مرکز درمانی را برای طلبه‌ها ساخته بود که البته مردم عادی نیز به آن مراجعه می‌کردند. این بیمارستان ۳۰ تخت‌خوابی ظاهرا در کوچهٔ «حرم» واقع شد بود. این کوچه و بیمارستان اکنون تخریب شده و جزو شبستان جدید حرم حضرت معصومه (س) قرار گرفته‌اند.
مدارک و مستندات نیز در اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران وجود دارد که بر نظر بیشتر صاحبنظران صحه می‌گذارد و این گمان را به یقین تبدیل می‌کند که بیمارستان «سینا» نخستین بیمارستان در ایران است که در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار و امیرکبیر بنا نهاده شده است. ناصرالدین شاه در یکی از سفر‌هایش به کشورهای غربی، با مشاهدهٔ بیمارستان‌ها، پس از بازگشت به تهران تصمیم گرفت تا بیمارستانی را در تهران دایر کند. به همین دلیل، ناظم‌الاطبا، پزشک مخصوص خود را مأمور تأسیس نخستین بیمارستان تهران کرد. ناظم‌الاطبا در سال ۱۲۹۰ هجری قمری نخستین بیمارستان تهران و ایران را در خیابان مریضخانه (میدان حسن‌آباد) کنونی و در محله‌ای به نام «هشت گنبد» تأسیس کرد.
این بیمارستان تا سال‌ها به نام «مریضخانه دولتی» نامیده می‌شد. پس از آنکه این بیمارستان شروع به فعالیت کرد، ناظم‌الاطبا به ناصرالدین‌شاه پیشنهاد کرد تا در این بیمارستان، پزشکان تربیت‌شدهٔ ایرانی به معالجهٔ بیماران بپردازند. پس از آن و با موافقت ناصرالدین‌شاه، تدریس رشتهٔ طب در مدرسهٔ دارالفنون پذیرفته شد و هر سال تعدادی دانشجو به‌منظور فراگیری دانش پزشکی به این مدرسه وارد می‌شدند. این دانشجویان همزمان در مریض‌خانهٔ دولتی و تحت نظر پزشکان غربی به کارآموزی می‌پرداختند. «مریضخانه دولتی» پس از چندی در سال ۱۳۱۹ به پاس زحمات پدر طب ایران به نام بیمارستان «سینا» نامگذاری شد. این بیمارستان سال‌های متمادی، محلی برای درمان بیماران بود.
یک پژوهشگر تاریخ و محقق در این زمینه معتقد است: بیمارستان سینا نخستین بیمارستان ایران و تهران است که اکنون در خیابان امام خمینی (ره) قرار دارد. این بنا در دورهٔ ناصرالدین‌شاه به نام «مریض‌خانهٔ دولتی» ایجاد و یک فضای بیمارستانی ساخته شد که در دورهٔ پهلوی اول به‌طور کامل تخریب و از آن زمان تا دورهٔ پهلوی دوم به جای آن بیمارستان سینا بازسازی شد و توسعه پیدا کرد که پس از مدتی در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسید.
سیداحمد محیط طباطبایی دربارهٔ نخستین درمانگاه تهران توضیح داد: درمانگاه «نجم‌آبادی» (وزیری) در کوچهٔ «سخنور» بین ولی‌عصر (عج) و شیخ هادی ساخته شد. این مکان که اکنون غیرفعال است، در دوم شهریورماه ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
براساس تابلوی اطلاعاتی که روی دیوار این بنا توسط سازمان زیباسازی شهرداری تهران نصب شده است، بیمارستان «وزیری» با وصیت میرزا عیسی توسط حاج شیخ هادی نجم‌آبادی در فاصلهٔ سال‌های ۱۲۷۵ تا ۱۲۷۹ هجری شمسی ساخته شد. این بیمارستان پس از چند سال فعالیت مستمر در سال ۱۳۵۰ مستهلک و به متولی وقت برگردانده شد. در سال ۱۳۵۵ وزارت بهداری وقت، بیمارستان را با هدف ساخت بیمارستانی جدید تخریب کرد، اما هیچ اقدامی صورت نگرفت تا اینکه در سال ۱۳۶۰ تعدادی از پزشکان و افراد خاندان نجم‌آبادی بخشی از بنا را بازسازی کردند. البته به گفتهٔ یکی از ساکنان این منطقه، هنوز وضعیت ساختمان بیمارستان «وزیری» بلاتکلیفی است.
رییس ایکوم ایران در ادامهٔ سخنانش اظهار کرد: پس از ساخته شدن نخستین بیمارستان توسط ناصرالدین‌شاه یک داروخانه نیز در خیابان چراغ برق (امیرکبیر کنونی) ساخته شد که حالا وسایل مربوط به آن در موزهٔ تاریخ پزشکی ایران به‌نمایش گذاشته شده است. هرچند در دورهٔ رضاشاه ۱۲ داروخانهٔ مدرن در محلهٔ عودلاجان توسط یهودی‌ها ایجاد شد، اما اکنون بسیاری از آن‌ها از بین رفته‌اند.
محیط طباطبایی بیمارستان «نجمیه» را یکی دیگر از بیمارستان‌های تاریخی تهران دانست که توسط مادر دکتر مصدق (ملک تاج خانم نجم‌السلطنه) در دورهٔ پهلوی در سال ۱۳۰۶ ساخته شد و در مردادماه ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
او با اشاره به احداث ساختمانی به نام ساختمان «اصل ۴» در خیابان «سروش‌الدین تقوی» نبش کوچهٔ «بهداشت» در سال‌های پیش از انقلاب، گفت: این ساختمان را آمریکا‌یی‌ها در آن زمان با هدف سروسامان دادن به وضعیت بهداشت مردم ایران ایجاد کردند و اقداماتی مانند واکسیناسیون کودکان و درمان مردم در آن زمان در این ساختمان انجام می‌شد. محیط طباطبایی وضعیت کنونی این ساختمان را نامناسب ارزیابی کرد و افزود: این ساختمان در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده و مسکونی است و بنای آن وضعیت مناسبی ندارد.
نصرالله حدادی نیز بیمارستان سینا را نخستین شفاخانهٔ ایرانی دانست که در دورهٔ قاجار ساخته شد و گفت: نخست این بیمارستان به نام «احمدی» شناخته می‌شد و پس از بازسازی دوباره، بیمارستان سینا نام گرفت. این پژوهشگر تهران قدیم دربارهٔ ساختمان «اصل چهار» نیز اظهار کرد: این ساختمان که با عنوان ساختمان اصل «ترومن» از سال ۱۳۲۹ تا چند سال پیش از انقلاب فعالیت می‌کرد، دربارهٔ اصلاح‌نژاد چهارپایان، اصلاح فرهنگ، اصلاح وضعیت بهداشت و دیگر اقداماتی که می‌توانست ایران را به سمت آمریکایی شدن ببرد، کار می‌کرد.
وی با اشاره به وجود چند ساختمان با این عنوان در تهران، اضافه کرد: در یک کلمه، نقش این ساختمان شکل‌دهی زندگی ایرانیان در وضعیت بهتر بود که با توجه به هدف آنکه قصد داشت زندگی ایرانی‌ها را به سمت آمریکایی شدن سوق دهد تا دوران انقلاب بیشتر نتوانست دوام آورد.
براساس باور‌ها و حرف‌هایی که سینه‌به‌سینه ساکنان قدیمی روستای تاریخی ابیانه رسیده است تا سه سال پیش، قدیمی‌ترین درمانگاه روستایی ایران که ۶۰ سال پیش ساخته شده بود در این روستا قرار داشت؛ اما اوایل فروردین‌ماه ۱۳۸۸ با هدف ساخت خانه‌ای ویلایی برای پرسنل ادارهٔ بهداشت و درمان شهرستان نطنز توسط این اداره تخریب شد.
نظر شما :