خانقاهی که آرامگاه سعدی شد/ نگاهی به پیشینه تاریخی سعدیه شیراز
شیخ مشرف‌الدین مصلح‌الدین سعدی شیرازی شاعر قرن هفتم هجری قمری، پس از حدود ۹۰ سال زندگی، در خانقاهی در شیراز درگذشت و همان خانقاه محل دفن او شد؛ اما بعد‌ها آرامگاه خاصی برای او طراحی و در سال ۱۳۵۴ آرامگاه او به عنوان یک اثر ملی ثبت شد. این روز‌ها اقداماتی برای سامان‌دهی این آرامگاه در حال انجام است، اما برخی دوستداران میراث فرهنگی معتقدند این اقدامات خیلی با جایگاه تاریخی این آرامگاه هماهنگ نیست.
برای اطلاع از اینکه آرامگاه سعدی چه پیشینه‌ای دارد که سامان‌دهی آن را با اهمیت جلوه می‌دهد خبرگزاری ایسنا با مدیر مرکز سعدی‌شناسی گفت‌و‌گو کرد.
کوروش کمالی سروستانی دربارۀ روند ساخت آرامگاه سعدی بیان کرد: واقعیت این است که در تاریخ شکل‌گیری، تخریب، بازسازی و تجدید بنای آرامگاه سعدی در منابع تاریخی، به ویژه تا پیش از ساخت بنای جدید، اطلاعات متفاوت و گاه متضادی ثبت شده است. به همین دلیل هنوز نمی‌توان به طور دقیق سیر تاریخی شکل‌گیری آرامگاه سعدی را مشخص کرد.
وی گفت: گزارش‌های تاریخی حاکی از این است که ۵۷ سال پس از درگذشت سعدی، یعنی در سال ۷۴۸ هجری قمری، ابن‌بطوطه به شیراز آمد و در سفرنامه‌اش گزارشی از شرایط مقبرۀ سعدی ارایه کرد. پس از آن، جنید شیرازی صاحب کتاب «شدالازار» در سال ۷۹۱ هجری قمری و نیز دولتشاه سمرقندی دو قرن پس از درگذشت سعدی در «تذکره‌الشعرا» به توصیف ویژگی‌ها، نام‌آوری و توصیف مقبرۀ او پرداختند.
او ادامه داد: بر اساس منابع تاریخی، به ویژه کتاب «گلستان هنر» نوشتۀ میرمنشی، در سال ۹۹۸ هجری قمری و در روزگار صفویان به حکم یعقوب ذوالقدر ـ حکمران فارس ـ مقبرۀ ساخته شده روی مزار سعدی خراب شد تا اینکه کریم‌خان زند در سال ۱۱۸۷ هجری قمری عمارتی از گچ و آجر را بر فراز مزار شیخ ساخت.
به گفتۀ کمالی سروستانی، این بنا شامل دو طبقه بود. در طبقۀ هم کف آن راهرویی وجود داشت و پلکان طبقۀ دوم از آنجا شروع می‌شد. در دو طرف راهرو نیز دو اتاق کرسی‌دار ساخته شده بود و مقبرۀ سعدی در اتاقی که در سمت شرقی راهرو بود قرار داشت و معجری چوبین آن را احاطه کرده بود.
وی در ادامه اظهار کرد: بر اساس روایت محمدتقی بهروزی در اوایل دوران قاجار، یکی از علمای شیراز به دلیل انتساب سعدی به مذهب اهل تسنن، دستور تخریب و شکستن سنگ مزار او را می‌دهد و این سبب می‌شود که مدتی بعد علی‌اکبرخان قوام‌الملک شیرازی نسبت به تهیه و نصب سنگ کنونی اقدام کند و بخشی از اشعار سعدی، برگرفته از بوستان را که در ستایش حضرت پیامبر(ص) سروده شده‌اند، با اندکی تغییر روی آن حک کند.
او با اشاره به اینکه این سنگ در بنای ساخته شده توسط کریم‌خان زند تا سال ۱۳۲۷ که آغاز ساخت آرامگاه کنونی سعدی است، وجود داشت، دربارۀ شکل‌گیری آرامگاه جدید سعدی توضیح داد: سال ۱۳۲۴ شعبۀ انجمن آثار ملی در شیراز با عضویت و دبیری استاد علی سامی تشکیل شد که یکی از ایده‌های اولیۀ آن، احیای مجموعۀ سعدیه بود. سال ۱۳۲۵ بر اساس مصوبۀ دولت مقرر شد از فروش قند و شکر آزاد کارخانۀ قند مرودشت، کیلویی دو ریال برای ساختمان آرامگاه سعدی هزینه شود؛ اما اقدامات عملی و جدی از سال ۱۳۲۷ یعنی زمانی که علی‌اصغرخان حکمت، رییس انجمن آثار ملی کشور و دبیرکل یونسکو در ایران بود و علی سامی نیز به عنوان دبیر انجمن آثار ملی در شیراز فعالیت می‌کرد، آغاز شد.
به گفتۀ مدیر مرکز سعدی‌شناسی، در کتاب «ره‌آورد حکمت» که مجموعۀ خاطرات حکمت است، آمده که در سال ۱۳۲۷ پس از کسب موافقت اولیه برای احیای مجموعۀ سعدیه، از مسیو گدار که در آن زمان مدیر باستان‌شناسی ایران بود دعوت شد به شیراز بیاید و نظر خود را بیان کند؛ ولی پس از بحث و بررسی‌های گوناگون و بر اساس گزارش انجمن آثار ملی، در سال ۱۳۲۸ قرارداد طراحی آرامگاه سعدی با یک شرکت ساختمانی بسته شد و مهندس محسن فروغی و مهندس علی صادق به عنوان طراحان سعدیه آغاز به کار کردند. به این ترتیب در اسفندماه ۱۳۳۰ ساخت بنای آرامگاه سعدی که طراحان آن ایرانی و معماران و کارگران آن نیز شیرازی بودند، در باغی به مساحت ۷۰۰ ۷ مترمربع به پایان رسید.
او با اشاره به اینکه بنای اصلی آرامگاه کنونی سعدی ۲۶۱ مترمربع مساحت دارد و شامل دو ایوان عمود بر هم است که قبر شیخ در زاویۀ این دو ایوان قرار گرفته است، ادامه داد: در بعدازظهر یازدهم اردیبهشت‌ماه ۱۳۳۱ آرامگاه سعدی با حضور دکتر حسابی که در آن زمان وزیر فرهنگ بود و علی‌اصغرخان حکمت و تعداد زیادی از شاعران، نویسندگان، بازرگانان و صاحب منصبان افتتاح شد.
کمالی سروستانی همچنین گفت: همزمان با افتتاح سعدیه، در صبح همان روز از مجسمۀ سعدی که در دروازۀ اصفهان نصب شده بود پرده‌برداری شد. این مجسمه توسط هنرمند برجستۀ ایرانی، استاد ابوالحسن صدیقی ساخته شد و بر اساس گزارش مالی انجمن آثار ملی، برای ساخت آن ۱۴ هزار و ۵۰۰ تومان به استاد پرداخت شد، البته کل هزینۀ ساخت سعدیه در آن سال، ۹۸۰هزار تومان بود.
مدیر مرکز سعدی‌شناسی در ادامه بیان کرد: اکنون مساحت باغ سعدیه بر اساس بخشی از طرح بوستان و گلستان مهندس میرمیران به بیش از چهار هکتار افزایش یافته و ساخت مجتمع فرهنگی و پژوهشی سعدی در پشت ساختمان اصلی آرامگاه آغاز شده است. هرچند با وجود اختصاص اعتبارات مناسب در چهار سال اخیر، اتفاق قابل توجهی در روند ساخت آن رخ نداده است.
کمالی سروستانی تأکید کرد: با توجه به اینکه در این مجتمع علاوه بر سالن اجتماعات، کتابخانه و مراکز رفاهی، «گنجینۀ سعدی» نیز شامل نسخ خطی و نقاشی‌هایی دربارۀ آثار سعدی در نظر گرفته شده، بسیار پسندیده است که مدیران میراث فرهنگی استان فارس و کشور توجه ویژه‌ای به تکمیل و راه‌اندازی آن داشته باشند. در این صورت، امکان انتقال بخش‌های باقی‌مانده از سنگ قبر کهن سعدی و نسخه‌های خطی و تابلوهای نقاشی مربوط به سعدی به این موزه میسر می‌شود و آرامگاه سعدی به مرکز علمی، پژوهشی، فرهنگی و تفریحی کارآمد و مؤ‌ثرتری بدل خواهد شد.
او در پایان افزود: در سال ۱۳۹۰ نیز سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس اقداماتی را در زمینۀ سنگ‌فرش محوطۀ آرامگاه انجام داد که اگرچه با حسن نیت همراه بود، اما در این کار از دیدگاه کار‌شناسان خبره بهرۀ کافی برده نشد و اکنون بخشی از هویت تاریخی بنا مخدوش شده است. با این حال امید است با استفاده از نظر کار‌شناسان و تصویب نهایی طرح در شورای فنی این سازمان، اصلاحات لازم انجام شود.
در این باره، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس با بیان اینکه در بخشی از مرحلۀ نخست سامان‌دهی سعدیه قصد داشتیم اقداماتی را برای آب‌نمای ورودی و مرکزی که در جلوی بقعه قرار دارند انجام دهیم، گفت: این کار به پایان رسیده است و آنچه را که قصد داشتیم به عنوان مرحلۀ نخست سامان‌دهی آرامگاه سعدی انجام دهیم تا یکی دو روز آینده به پایان می‌رسد.
عبدالرضا نصیری همچنین دربارۀ بحث‌هایی که نسبت به این سامان‌دهی‌ها و عدم هماهنگی آن با ضوابط میراث فرهنگی مطرح می‌شود، توضیح داد: در بحث سامان‌دهی اماکن تاریخی یکی از مواردی که مطرح می‌شود خاطراتی است که مردم از آن اماکن دارند. ممکن است بسیاری از مردم به دلیل خاطراتی که از یک محل دارند بخواهند نسبت به آن احترام بگذاریم و مداخله‌ای در محل ایجاد نشود. ما نیز تلاش کردیم مداخلۀ اساسی در آرامگاه سعدی نداشته باشیم. از سوی دیگر، به دلیل وجود داشتن منطقه‌ای قدیمی در این محدوده که شهرداری نیز بخش‌هایی از آن را به فضای سبز تبدیل کرده است، عده‌ای دیگر نسبت به فرسوده بودن چنین بخش‌هایی اعتراض دارند و درخواست رسیدگی به آن را مطرح می‌کنند.
وی با بیان اینکه طرح سامان‌دهی سعدیه در شورای فنی استان فارس تصویب شده است، گفت: این سامان‌دهی را به هر نحوی که انجام دهیم باز هم کار بهتری را می‌توان انجام داد. نمی‌گویم آنچه انجام شده کاملا درست است. با این حال معتقدم طراحی‌ای که برای آرامگاه از ابتدا صورت گرفته بر اساس باغ‌سازی ایرانی نبوده است و برخی کار‌شناسان نسبت به این امر انتقاداتی را مطرح کرده‌اند.
او تأکید کرد: با وجود تمام انتقادهایی که ممکن است به اجرای طرح سامان‌دهی آرامگاه سعدی و محوطۀ اطراف آن وارد شود این نکته را باید در نظر بگیریم که این مکان در منطقه‌ای است که معضلات اجتماعی بسیاری در آن وجود داشت و باید اقدامات به صورتی باشد که ناامنی‌های موجود در محل از بین برود. به همین دلیل ممکن است تغییراتی ایجاد شود که عده‌ای نسبت به آن انتقاد داشته باشند.
نظر شما :