نخستین جشنواره فیلم فجر به روایت وخشوری: فیلم‌های نخبه اجازه اکران نیافتند
برخی از سینماگران مدعی‌اند که جشنواره فیلم فجر از جشنواره میلاد نشات گرفته و برخی دیگر بر این باورند که نخستین دوره از جشنواره در ادامه جشنواره جهانی فیلم تهران که پیش از انقلاب برگزار می‌شد، شکل یافته است. جشنواره فیلم برای نخستین بار چگونه شکل گرفت؟
جشنواره میلاد در سال ۵۹ یا ۶۰ توسط حجت‌الله سیفی و عباس احمدی با شرکت تعداد محدودی فیلم برگزار شد و پس از آن هم ادامه نیافت. یک روز من به همراه جمال امید و بهرام ری‌پور دور هم نشسته بودیم و با توجه به دید منفی جامعه نسبت به سینما به دنبال راهی برای ایجاد فضایی مثبت بودیم به همین دلیل تصمیم گرفتیم تا برای بهبود این فضا جشنواره برگزار کنیم. در آن دوره به غیر از امام خمینی(ره) که گفته بود: «ما با سینما مخالف نیستیم...» و ما حتی روی سربرگ‌های خود هم این جمله را چاپ کرده بودیم، بسیاری با سینما مخالف بودند. بسیاری از روحانیون به سینما نمی‌رفتند و بعد‌ها حاج آقا زم جزو نخستین روحانیونی بود که به سینما علاقه داشت. برای همین منظور در اواخر شهریور ماه جشنواره فیلم دفاع مقدس را در تهران و در حدود هشت سینما برگزار کردیم. با اتمام این جشنواره و بررسی روند آن متوجه شدیم برگزاری چنین جشنواره‌هایی به لحاظ مادی و معنوی برای کشور مفید است و از همین زمان برای برگزاری جشنواره فیلم فجر تصمیم گرفته شد. از آنجا که برای ثبت جهانی جشنواره نیاز به سوابقی وجود داشت و تنها جشنواره بین‌المللی برگزار شده در ایران جشنواره جهانی فیلم تهران محسوب می‌شد از سوابق این جشنواره برای ثبت جهانی جشنواره فیلم فجر استفاده شد و این تنها نسبت میان این دو جشنواره است. پیش از وزارت سید محمد خاتمی و در زمان وزارت معادیخواه ما آیین‌نامه جشنواره را به اطلاع ایشان رساندیم اما اتفاقی رخ نداد. پس از اینکه خاتمی وزیر ارشاد شد با وی درباره برگزاری جشنواره صحبت کردیم و ایشان بسیار استقبال کردند. کمال حاج سید جوادی در زمان وزارت خاتمی در سمت معاون هنری بود که حکم سرپرست معاونت سینمایی را هم دریافت کرد و جشنواره در دوره معاونت وی برگزار شد.
کلمه فجر و موقعیت برگزاری جشنواره در دهه پیروزی انقلاب اسلامی به پیشنهاد من انتخاب شد. در واقع تصمیم گرفتیم فرهنگ کشور را در دهه فجر که فراغتی برای جامعه وجود داشت به مردم منتقل کنیم. در همین دوره اول جشنواره فیلم فجر بود که به خواست سید جوادی جشنواره تئا‌تر فجر هم به دنبال جشنواره فیلم برگزار شد و پس از آن هم جشنواره موسیقی فجر شکل گرفت. جشنواره فیلم تهران مانند فستیوال کن مخاطب خاص و ویژه داشت اما جشنواره‌ای نبود که مردم برای تماشای فیلم‌های آن رفته باشند اما جشنواره فیلم فجر جزیی از جشن‌های انقلاب شده و بین‌المللی برگزار می‌شد تا مردم دنیا با سینمای ایران آشنا شوند.
نخستین دوره از جشنواره با گذشت زمان اندکی از انقلاب اسلامی شکل گرفت در حالی که در آن سال‌ها در کشور مشکلات بسیاری وجود داشت.
جشنواره بنا بود مکانی برای ارائه آثار سینمایی باشد و سینماگران به تولید آثاری که در آن زمان کمتر فردی به آن گرایش داشت، ترغیب شوند. ضمن اینکه در آن دوره به لحاظ بین‌المللی، ایران وجهه خوبی نداشت و بیشتر فشار‌ها از طریق هنر و سینما بود. در واقع جشنواره راه افتاد که به جهانیان نشان دهد ما سینماگران زنده هستیم. سال بعد از جشنواره به دلیل همین فشارهای بین‌المللی کاتالوگ فیلمی از آثار پس از انقلاب آماده کردم تا آقای بروجردی برای دفاع از ایران به یونسکو ببرد تا از این سازمان اخراج نشویم. با توزیع این کاتالوگ بود که فشارهای خارجی بر ایران کاهش یافت.
بسیاری از فیلم‌های تولید شده پیش از انقلاب مورد تایید جو حاکم پس از انقلاب نبودند در نتیجه جشنواره فیلم فجر شکل گرفت تا به تولیدات جدید جهت و نگاه لازم را که مورد پسند دولت بود، منتقل کند و همچنین موجب بهبود نگاه مردم به سینما شود.
درست است، دقیقا همین بود و به همین طریق نگاه مردم هم به سینما مثبت‌تر می‌شد. فیلمسازان هم با توجه به عدم حمایت و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در آن سال‌ها با تامین بودجه فیلم‌هایشان از طریق دولت موافق بودند. آنچه در جشنواره اول فجر با آن رو به رو شدیم تولیدات اندک سینمایی بود.
اما تولیداتی چون «مرگ یزدگرد» بهرام بیضایی، «خط قرمز» مسعود کیمیایی، «حاجی واشنگتن» مرحوم علی حاتمی هم در این جشنواره حضور داشتند.
بله، تنها ۵ فیلم در بخش مسابقه این جشنواره حضور داشتند که همگی جزو نخبه‌ترین فیلم‌ها بودند که پس از جشنواره هیچ یک اکران عمومی نشدند. چندین بخش جنبی هم در این جشنواره برگزار شد که بیشتر به نمایش فیلم‌های خارجی اختصاص داشت. لیست فیلم‌های مورد نیاز برای نمایش در بخش جنبی جشنواره توسط بهرام ری‌پور و جمال امید آماده می‌شد و از فیلمخانه یا آرشیو تلویزیون این فیلم‌ها به دبیرخانه جشنواره می‌رسید.
در آن سال که نخستین جشنواره برگزار شد زمستان بسیار سختی را پیش رو داشتیم و روزهای سخت جنگ را سپری می‌کردیم. کمتر فراغتی برای مردم وجود داشت اما در چنین شرایطی ما جشنواره فیلم فجر را کلید زدیم و با شروع جشنواره مشخص شد درصد علاقه‌مندان به سینما تا چه اندازه زیاد هستند. جلوی در سینما آزادی و شهر قصه اگر پلیس نمی‌ایستاد امکان کنترل جمعیت مشتاق وجود نداشت. چندین بار تیراندازی هوایی شد تا جمعیت برای فروش بلیت بدون جنجال در صف بایستند. در آن دوره رسانه‌های خارجی شلوغ‌ترین مکان‌های تهران را مقابل در سینما‌ها و پیست دیزین معرفی کردند.
با این شرایط بودجه جشنواره چقدر بود؟
۶۰۰ هزار تومان برای برگزاری جشنواره بین‌المللی فیلم فجر در نظر گرفته شده بود که شاید در آن سال نزدیک به ۳۵ هزار تومان برای اسکان میهمانان خارجی در هتل لاله هزینه شد البته حاج سید جوادی که در آن دوره معاون سینمایی بود ۳۰۰ هزار تومان از بودجه‌ای را که به من داده بودند برای برگزاری جشنواره تئا‌تر فجر گرفت و من با ۳۰۰ هزار تومان باقیمانده جشنواره بین‌المللی فیلم را برگزار کردم. پس از پایان این جشنواره از محل فروش بلیت فیلم‌ها که در آن زمان برای هر فیلم ۱۰ تومان بود مبلغ ۹۲۰ هزار تومان معادل سه برابر بودجه اختصاص یافته برای جشنواره به حساب دولت واریز کردم و در همان زمان مشخص شد که جشنواره می‌تواند سوددهی مالی هم داشته باشد. البته در طول برگزاری جشنواره با توجه به امکانات اندکی که وجود داشت، دوستان در تیم اجرایی همدلی خوبی داشتند و حتی از خانه برای خود غذا می‌آوردند به همین دلیل وقتی از اقتصاد مقاومتی حرف می‌زنند من یاد دوره اول جشنواره می‌افتم. در آن زمان اداره تحقیقات، یک خودروی ژیان فرسوده داشت که در زمان جشنواره کمی رو به راهش کردیم و به عنوان ماشین جشنواره از آن استفاده می‌کردیم.
با گذشت هر سال از عمر جشنواره شاهد اعمال نظر مدیران دوره‌های مختلف درباره فیلم‌های تولید شده بودیم. هدف این بود که رویه سینما از طریق جشنواره مشخص شود؟
درست است که هر سال سیاست‌ها بیشتر می‌شد و حتی به جایی رسید که جزوه هم از سیاست‌های سینمایی سال بعد منتشر می‌شد اما در دوره نخستین سینمایی وجود نداشت که بخواهیم برای آن رویکرد مشخص کنیم. زمینی خالی در سینما داشتیم زیرا کارگردانان و تهیه‌کنندگان فیلمفارسی‌ساز که دیگر علاقه‌ای به فعالیت نداشتند و تازه‌کار‌ها هم که هنوز خیلی به سینما وارد نشده بودند. به همین دلیل بیشترین خواسته ما تولید فیلم بود. محمدعلی نجفی مدیرکل اداره نظارت بود و به ۷۰۰ فیلم اجازه نمایش داده بود، وقتی آقای رجایی رییس‌جمهور شد و کلهر معاون سینمایی، پروانه کل این فیلم‌ها لغو شد. آگهی در روزنامه چاپ شد که کل فیلم‌ها پروانه نمایششان لغو شده و از همان شب ما شروع به بازبینی دوباره فیلم‌ها کردیم تا سینما تعطیل نشود و خیلی از فیلم‌ها یا اصلاحیه خوردند یا از نمایش حذف شدند.
سینما در آن دوران به سختی نفس می‌کشید و در آن شرایط ما خوشحال می‌شدیم که فیلمی با چارچوب اسلامی ساخته شود. جشنواره در چنین شرایطی برگزار شد و هیچ سیاست خاص دیگری نداشت. ما فقط قصد داشتیم به سینما کمک کنیم و در همه جا از دفتر رییس‌جمهور گرفته تا دیگر فضاهایی که حاضر می‌شدیم دایما از تولید سینما دفاع می‌کردیم چرا که تنها وزارت ارشاد بود که اجازه ورود مواد اولیه از جمله نگاتیو را برای ساخت فیلم داشت و بخش خصوصی بدون امکانات کاری از پیش نمی‌برد. باید در ابتدا تلاش می‌کردیم که سینما روی پای خود بایستند به همین دلیل به مشخص کردن رویه سینما و این مسائل فکر نمی‌کردیم.
کمتر دیده شده که دید هنری نسبت به فیلم‌های جشنواره از سوی کادر اجرایی وجود داشته باشد و بیشتر در دوره‌های مختلف جوایز به صورت سیاسی به فیلمسازان تعلق گرفته است. در واقع جشنواره به فضایی برای نمایش فیلم‌ها تبدیل شد که با نمایش در جشنواره به اکران عمومی برسند در حالی که بسیاری از فیلم‌های خوب در داوری‌های جشنواره دیده نمی‌شوند. شما در صحبت‌هایی که درباره اهداف دوره اول جشنواره داشتید تاکید کردید که قرار نبود جشنواره سیاست‌های سیاسی داشته باشد اما چرا در دوره‌های بعد که در چند دوره از آن هم شما همچنان جزو کادر اجرایی بودید سیاست به داوری‌های جشنواره ورود کرد؟
در دوره اول که خیلی اهل سیاست نبودیم و هدف ساخت سینما بود اما در دوره‌های بعد برای افزایش تولیدات سینمایی تلاش‌های بسیاری صورت گرفت و حتی تولید به ۸۰ اثر در سال هم رسید. در همان زمان تعدادی کارگردان تازه نفس وارد سینما شدند که خلأ‌های نبود نیروهای متعهد را پر کردند. در آن دوره به تهیه‌کننده فیلم‌هایی که اجازه اکران در ایران نمی‌یافتند کوپن خرید فیلم می‌دادند و صاحب فیلم هم از خارج از ایران یا از فیلم‌های داخلی فیلمی را خریداری و اکران می‌کرد.
هدف اولیه جشنواره فیلم فجر نسبت به دوره‌های اخیر جشنواره به کلی تغییر کرده است. هدف اولیه این نبود که عده‌ای برای کسب اجازه اکران و عده‌ای هم برای کسب جایزه جشنواره فیلم فجر در آن حضور یابند بلکه برای گسترش حوزه فرهنگی و هنر در جشن‌های مردم به مناسبت پیروزی انقلاب این جشنواره تاسیس شد اما در زمان فعلی هیچ تفاوتی ندارد که جشنواره در چه زمانی برگزار شود.
گفتید جشنواره فیلم فجر از ابداعات شما بود در آن دوره به طور حتم افراد بسیاری برای برگزاری جشنواره زحمت کشیده‌اند مثل جمال امید یا بهرام ری‌پور.
بله، گروهی به عنوان هیات انتخاب که علاوه بر من، جمال امید، بهرام ری‌پور و چند نفر از کارمندان فیلمخانه و اداره وزارت نمایش که اسم آن‌ها را فراموش کردم، در آن حضور داشتند و عده‌ای هم داوری فیلم‌ها را برعهده داشتند که از میان آن‌ها به خاطر دارم که آقای حجت، مشاور رییس‌جمهور، کلهر، گل‌محمدی، رییس شورای فیلم، یکی دو نفر از کارمندان صدا و سیما آثار را بررسی می‌کردند. البته با توجه به اینکه جشنواره زیر نظر اداره کل تحقیقات انجام می‌شد ری‌پور و جمال امید که از کارمندان این اداره بودند بیش از دیگران برای جشنواره زحمت کشیدند. من در جشنواره بیشتر برنامه‌ریزی‌های مربوط به بودجه را انجام می‌دادم و ری‌پور و امید فیلم‌های مناسب برای بخش‌های جنبی و لیست نمایش فیلم‌ها را آماده می‌کردند. هر چند این دو نفر تخصص‌های فراوانی داشتند اما هیچ‌گاه حاضر نمی‌شدند در هیات داوری قرار بگیرند و بیشتر در بخش‌های جنبی و بازبینی فیلم‌ها فعالیت می‌کردند. جالب اینکه از همان نخستین دوره جشنواره هیات انتخاب و داوری برای انتخاب و ارزیابی فیلم‌ها وجود داشته است.
اما در همین دوره با وجود آثار خوبی چون «مرگ یزدگرد» یا «حاجی واشنگتن» هیچ اثری به عنوان اثر بر‌تر انتخاب نشد.
چون مشخص شد این فیلم‌ها بعد از جشنواره اجازه اکران نمی‌یابند و به همین دلیل امکان تقدیر از آن‌ها وجود نداشت. همه پنج فیلم نمایش داده شده به غیر از فیلم «سفیر» اجازه نمایش نیافتند. از آنجایی که بخش‌های مسابقه هم تنها شامل بهترین فیلم و کارگردانی می‌شد امکان انتخاب برگزیده وجود نداشت. وقتی امکان انتخاب اثر بر‌تر در میان آثار ایرانی وجود نداشت در بخش‌های جنبی هم نمی‌شد فیلم برگزیده را معرفی کرد. بنابراین تنها در بخش فیلم‌ها ۸ و ۱۶ میلی‌متری که بیشتر فیلم‌هایی با موضوع انقلاب و جنگ در آن شرکت داشتند برگزیده‌ها معرفی شدند.
در یک نگاه کلی جشنواره‌های اخیر فیلم فجر را می‌توان دنباله رو همان جشنواره ابتدایی که شما برگزار کرده بودید، دانست؟
نه چندان، دلم می‌خواست جشنواره بین‌المللی فیلم فجری داشتیم که به صورت بین‌المللی برگزار می‌شد و حاصلش این چنین نبود که به فلانی جایزه دهیم و به فلانی خیر.
منبع: روزنامه اعتماد
نظر شما :