کاخ گلستان، نخستین اثر جهانی پایتخت ایران

در جریان سی‌وهفتمین اجلاس سالانه کمیته میراث جهانی سازمان یونسکو در کامبوج، روز گذشته کاخ گلستان در ایران در فهرست میراث جهانی این سازمان به ثبت رسید.

نخستین اثر جهانی پایتخت کشور، کاخی است که در بخشی از سفرنامهٔ «پیترو دلا واله» در سال ۱۰۲۸ هجری قمری، هستهٔ مرکزی تهران دانسته شده و کل شهر شامل چنارستانی است که این قصر سلطنتی را احاطه کرده است.

به گزارش خبرگزاری ایسنا، کاخ گلستان در زمان شاه‌ عباس صفوی ساخته شده و سرآغازی بر ارگ سلطنتی است و در سلسله‌های بعدی، کم و بیش مورد توجه بوده تا اینکه در عهد کریم‌خان زند، بین سال‌های ۱۱۷۳ تا ۱۱۸۰ هجری قمری با ساخت دیوان‌خانه‌ای، دچار تغییرات اساسی شد. با این جود، اهمیت واقعی ارگ کریم‌خانی یا کاخ گلستان کنونی را می‌توان به دوران آقامحمدخان قاجار نسبت داد.

او در اواخر دورهٔ زندیه و پس از مرگ کریم‌خان زند (سال ۱۱۹۳ هجری قمری) بعد از یکسری لشکرکشی‌ها، با استفاده از بحران داخلی ایران بر لطفعلی‌خان زند غلبه کرد و در شعبان ۱۲۰۹ هجری قمری به تهران برگشت و در نوروز ۱۲۱۰ هجری قمری به نام پادشاه ایران، در کاخ گلستان تاجگذاری کرد.

ارزش تاریخی این مجموعهٔ جهانی فقط به همین‌جا ختم نمی‌شود، چون فتحعلی‌شاه قاجار هم مراسم تاجگذاری‌اش را در ۲۴ ربیع‌الاول ۱۲۱۲ هجری قمری (۱۷۹۷ میلادی) در آستانهٔ قرن ۱۹ و همزمان با ناپلئون در کاخ گلستان برپا کرد. به همین دلیل، در آن زمان هم کاخ گلستان توسعهٔ بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد.

ناصرالدین شاه قاجار هم تاجگذاری‌اش را روز جمعه ۲۱ ذی‌القعده ۱۲۶۴ هجری قمری در کاخ گلستان تجربه کرد و بعد از آن بود که این مجموعه به‌دلیل مدت حکومت این پادشاه که حدود ۴۹ سال طول کشید و سفرهای اروپایی که او داشت، دستخوش تغییرات اساسی و متأثر از اروپا شد.

اگرچه در دوران سه پادشاه آخر سلسلهٔ قاجار یعنی مظفرالدین ‌شاه، محمدعلی‌ شاه و احمدشاه قاجار تا انقراض این سلسله در ربیع‌الثانی ۱۳۴۴ هجری قمری (۹ آبان‌ماه ۱۳۰۴ هجری شمسی) ارگ سلطنتی از نظر معماری تغییرات خاصی به خود ندید، ولی تاریخ آن با وقایع سیاسی فوق‌العاده موثری مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشی از آن توام و عجین شد که بخشی جدایی‌ناپذیر از حافظهٔ تاریخی ملت ایران را تشکیل می‌دهد.

این ارگ سلطنتی در سال‌های بعد از انقراض سلسله قاجار و روی کار آمدن سلسلهٔ پهلوی شاهد تاجگذاری پهلوی اول در چهارم اردیبهشت ۱۳۰۵ هجری شمسی و پهلوی دوم در ۴ آبان ۱۳۴۶ هجری شمسی و همچنین برخی تغییرات و تصرفات در بافت خود بود.

بنابراین با یک حساب سرانگشتی، حافظهٔ تاریخی کاخ گلستان را می‌توان ۴۴۲ سال تخمین زد، یکی از منحصربه‌فردترین مجموعه‌های تاریخی ایران که نه‌تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر ایران است، بلکه به واسطهٔ اتفاق‌های فوق‌العاده موثر رخ‌داده در آن، به مجموعه‌ای بی‌بدیل و سندی زنده از مهم‌ترین بخش تاریخ ایران تبدیل شده است.

هرچند کاخ گلستان اکنون با ۵.۴ هکتار وسعت (یک‌دهم وسعت اولیه) در بخشی از شهر تهران قرار دارد که به‌دلیل برخی بی‌توجهی‌ها و ساخت‌وسازهای جدید و بی‌هویت با عملکردهای ناهمگن، مظلوم واقع شده، اما پیوند آن با بافت تاریخی شامل موزهٔ ملی و میدان مشق، توجه‌ها را به آن بیشتر کرده است.

تکیهٔ دولت به‌عنوان یکی از مکان‌های مذهبی و مورد توجه عموم مردم در ایران عهد قاجار، به ارزش‌های کاخ گلستان اضافه می‌کند. این تکیه به فرمان ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۸۴ هجری قمری با مباشرت دوستعلی‌خان معیرالممالک (سرپرست ضرابخانه) در مدت حدود پنج سال و با صرف هزینه‌ای حدود ۳۰۰ هزار تومان بنا شد.

عمارت خروجی کاخ گلستان در گذشته، تقریبا متصل به ضلع شمالی شمس‌العماره بود، با عمارتی بزرگ و طولانی که باغ گلستان را به دو قسمت تقسیم می‌کرد. این بنا از شرق به غرب شامل «اتاق موزه» ، تالار «آینه گلستان» و «صندوقخانه» و «رختدارخانه سلطنتی» بود.

ناصرالدین ‌شاه پس از بازگشت از سفر فرنگ، چون موزهٔ بزرگتری ساخت، رختدارخانهٔ سلطنتی را در سال ۱۲۹۶ هجری قمری منهدم کرد و محل آن را به دریاچه یا استخری بزرگ تبدیل کرد که استخر جلوی عمارت بادگیر و شمس‌العماره و استخر جلو تالار آینه جدید را به هم متصل می‌کرد. این استخر در اوایل سلطنت پهلوی اول پر بود و اکنون به فضای سبز اختصاص یافته است.

کاخ گلستان از سمت شمال به‌وسیله چند در و دالان باریک با «حرم‌خانه» که «اندرون» و «فرح‌آباد» نیز نامیده می‌شد، ارتباط داشت. پیش از سلطنت ناصرالدین‌ شاه، عمارت اندرون همان ساختمان‌ها، اتاق‌ها و تالارهای دوران فتحعلی‌شاه بود.

در اوایل سلطنت ناصرالدین ‌شاه که در عمارت ارگ سلطنتی تغییرات عمده و مهمی داده می‌شد، پس از آنکه زن‌های حرم سرای ناصرالدین ‌شاه زیاد شدند و جا برایشان تنگ شد، مجبور شدند اندرون را دوباره وسعت دهند. به همین منظور در سال ۱۲۹۹ هجری قمری توسط «ابراهیم‌خان امین‌السلطان» همهٔ بناهایی که توسط حاجب‌الدوله ساخته شده بود، خراب شدند تا اندرونی وسیع‌تر شود.

پس از آنکه کار ساخت ساختمان‌های اندرون در اطراف باغچه و حیاط به پایان رسید در سال ۱۳۰۳ هجری قمری ناصرالدین ‌شاه مصمم شد تا برای خوابگاه خود نیز کاخی به سبک جدید در وسط باغچه بسازد، ساخت آن حدود یکسال طول کشید.

این کاخ برخلاف عمارت‌های دیگر، ساختمانی کاملا به سبک اروپایی بود که از روی کاخ «دولمه» باغچه سلطان عثمانی ساخته و تزیین شده بود، همهٔ بناهای عمارت اندرون در زمان پهلوی تخریب و به ساختمان‌های وزارت دارایی اختصاص یافت.

بعد از انقلاب اسلامی، کاخ گلستان پنج مدیر را پشت صندلی ریاستش دید؛ از سال ۱۳۶۹ آذرمی رییس این مجموعه بود، سپس علیرضا انیسی از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۰ رییس کاخ گلستان شد و بعد از او، این سمت به پروین ثقةالاسلام رسید و او از سال ۱۳۸۰ تا اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۹ در کاخ گلستان ماند. مسعود شریفی هم دو سال و ۱۰ ماه مدیر کاخ گلستان بود تا اسفندماه سال گذشته که صندلی ریاست کاخ گلستان به زینب فیروزی رسید.

مجموعهٔ فرهنگی - تاریخی کاخ گلستان در بخش‌های «کاخ اصلی» با چهار تالار «سلام، ظروف، عاج و آینه»، «موزهٔ مخصوص»، «موزهٔ مردم‌شناسی»، «شمس‌العماره»، «بادگیر»، «نگارخانه»، «حوض‌خانه»، «الماس» و «نگارخانه» کاخ - موزه‌های این مجموعهٔ فرهنگی - تاریخی برای بازدید عموم آماده است.