صفحه ویژه: ۶۰ سال پس از کودتای ۲۸ مرداد
ناگفته‌های کرمیت روزولت از پشت پرده کودتای ۲۸ مرداد تاریخ ایرانی: بی‌بی‌سی فارسی گفت‌وگویی با کرمیت روزولت، نوه تئودور روزولت رئیس‌جمهور پیشین آمریکا و چهره اصلی کودتای ۲۸ مرداد را پخش کرده که در دهه ۸۰ میلادی پیش از مرگ او انجام شده است. کرمیت روزولت که در زمان کودتای ۲۸ مرداد، افسر بلندپایه سی آی‌ای بود، از طراحان اصلی و فرمانده این عملیات به شمار می‌آید، آنچنان که برخی او را قهرمان افسانه‌ای سیا می‌پندارند. او در این گفت‌وگو که برای اولین بار پس از سه دهه پخش شده، از پشت پرده عملیات کودتا سخن می‌گوید. روزولت با اشاره به اهداف اصلی کودتای مرداد ۳۲ می‌گوید: «اگر یادتان باشد بریتانیایی‌ها را از ایران بیرون کرده بودند، کارکنان شرکت نفت ایران و انگلیس اکتبر ۱۹۵۱ از ایران اخراج شدند و تعطیلی سفارت بریتانیا هم سپتامبر ۱۹۵۲ بود. تقریبا دو ماه بعد از تعطیلی سفارت بریتانیا بود که سرویس اطلاعاتی بریتانیا اولین بار با من تماس گرفت. انتخابات آمریکا تازه برگزار شده بود. انگیزه‌های اصلی این عملیات یکی نفت و دیگری ترس از سلطه شوروی بر ایران بود. اولی برای بریتانیا مهم بود و دومی برای آمریکا. به محض اینکه تحقیقاتم تمام شد و به این نتیجه رسیدم که در صورت بروز شکافی مشخص بین شاه و مصدق، مردم و ارتش ایران از شاه حمایت خواهند کرد انجام عملیات هم قطعی شد. شاه نسبت به نیت آمریکا و بریتانیا در این کار بدبین بود. در مرحله اول توافق شده بود که اشرف خواهر دوقلوی شاه به تهران برود و با او صحبت کند. سرویس اطلاعاتی بریتانیا با اشرف در سوئیس تماس برقرار کرد و اشرف موافقت کرد که به تهران برود. رفت که شاه را در کاخش ببیند. اما شاه حرف اشرف را نپذیرفت، بنابراین اشرف به سوئیس برگشت. دفعه بعد تلاش کردیم از طریق ژنرال شوارتسکف با شاه ارتباط برقرار کنیم. شاه این بار هم فکر می‌کنم قانع نشد که ژنرال شوارتسکف اختیارات لازم را برای مذاکره با او دارد. وقتی من او را دیدم شانس آوردم که من را شناخت، می‌دانست که روزولت نیامده است تا به او دروغ بگوید. قرار بود آیزنهاور در میان یک سخنرانی در سانفرانسیسکو پیامی به شاه ایران بدهد و از آن طرف چرچیل قرار شد تغییری در برنامه نیمه شب بی‌بی‌سی بدهد. وقتی که برنامه را به شاه گفتم او گفت که لازم نیست، من قانع شدم ولی من گفتم ببین بهتر است بگذاری کاری که می‌خواهند را بکنند، بنابراین آیزنهاور در سخنرانی‌اش این کلمات را گفت و چرچیل هم ترتیب دستکاری در سیگنال نیمه شب بی‌بی‌سی را داد. قرار بود که شاه رئیس گارد سلطنتی را به خانه دکتر مصدق در وسط شهر بفرستد تا او را بازداشت کند. ولی درست شب عملیات یکی از افسر‌ها یا در صحبت با افسر دیگری بی‌احتیاطی می‌کند یا ظاهرا نظرش عوض می‌شود. به هرحال تیمسار ریاحی در جریان قرار می‌گیرد و به سرعت خودش را به خانه مصدق می‌رساند. بنابراین وقتی ژنرال نصیری با چند تانک به خانه مصدق می‌رسد می‌بیند که نیروهای ارتش منتظر او هستند. آن‌ها اصلا نمی‌دانستند که ماجرا از چه قرار است، به او اجازه می‌دهند که فرمان شاهنشاهی را به دکتر مصدق ابلاغ کند و بعد هم دستگیرش می‌کنند و برای مصاحبه می‌برندش پیش تیمسار ریاحی و ریاحی می‌گوید که فرمان‌های شاه برای عزل مصدق و جایگزینی سپهبد زاهدی به جای او هر دو فاقد اعتبار هستند. ژنرال دو روز و نیم در زندان ماند تا اینکه ما پیروز شدیم. آن روزها من در تهران بودم. شب آخر نزدیک سفارت اقامت کردم. مامورانی داشتیم که خیلی خوب می‌دانستند باید چه کار کنند، اینکه چطور بازار را برانگیزند و علیه مصدق راهپیمایی خیابانی راه بیندازند و ارتش را به حمایت از راهپیمایی و مخالفت با مصدق ترغیب کنند. سر راه برگشت در لندن توقف کردم تا به سرویس اطلاعاتی بریتانیا گزارش بدهم که آن‌ها گفتند چرچیل خیلی منتظر است شما را ببیند. او در بستر بیماری بود. من را به محل اقامت او بردند. بیشتر از دو ساعت در اتاقش بودم، خیلی مشتاق بود بشنود چه اتفاقی افتاده است. ملاقات ما بیش از دو ساعت طول کشید.» او همچنین با بیان جزئیاتی از نحوۀ اجرای عملیات آژاکس، به بودجۀ صرف شده در جریان کودتا پرداخته و می‌افزاید: «کلاً پول بسیار ناچیزی خرج شد. ما معادل یک میلیون دلار پول به ریال داشتیم، ولی فقط معادل ۷۰ هزار دلارش را خرج کردیم که به مهره‌های کلیدی داده شد. فکر می‌کنم بیشترش را در زورخانه‌ها خرج کردیم. به پهلوان‌های زورخانه دادیم، آن‌ها در راهپیمایی‌ها جلودار بودند.»
۶۰ سال پس از کودتا؛ درام یک دموکراسی ناکام
تاثیرگذاری سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و انگلیس بر این «تغییر رژیم» اجباری، غیرقابل انکار است. با گذشت شش دهه از کودتای ۱۹۵۳، آمریکا امیدوار است که روحانی فصل جدیدی برای ایجاد صلح و برقراری رابطه میان واشنگتن - تهران آغاز کند.
فخرالدین عظیمی: کودتا پژوهش مستقل دربارۀ تاریخ پهلوی را ناممکن کرد
تاریخ ایرانی: فخرالدین عظیمی استاد تاریخ دانشگاه کنتیکت آمریکا طی مقاله‌ای با عنوان «کاوشی در کودتا» در تازه‌ترین شمارۀ دوماهنامۀ «اندیشه پویا» نوشت: «یکی از هدف‌های محاکمۀ مصدق القاء این تصور بود که کودتا علیه مصدق، کودتا به معنای متعارف و از راه‌های شناخته‌شدۀ نظامی نبود بلکه اقدامی قانونی و متأثر از قانون اساسی بود. روایت رسمی بر این اصرار ورزید که مصدق با سرپیچی از فرمان شاه (یعنی قانون) نخست‌وزیری "یاغی" و غیرقانونی شد.» او با اشاره به تاثیر کودتای ۲۸ مرداد بر روند تاریخ‌نگاری در ایران تصریح می‌کند: «کودتا نه‌تنها آزادی‌های قانونی را از میان برد بلکه پژوهش مستقل دربارۀ تاریخ دورۀ پهلوی را هم ناممکن کرد. پس از کودتا نگرش انتقادی به پهلوی در ایران ناممکن شد. در بیرون ایران نیز کمتر کتابی دربارۀ تاریخ پهلوی منتشر شد که بهره‌ور از پشتیبانی مالی یا تائید دربار و سازگار با روایت رسمی، نباشد.»
تحلیل بیژن جزنی از ۲۸ مرداد: حزب توده فکر می‌کرد کودتا به خیر می‌گذرد
حزب توده علی‌رغم هشدارهایی که به مصدق می‌داد خود در مقابل کودتا غافلگیر شد.
مهم‌ترین ضعف رهبری حزب توده بکار نبردن نیروهای خود در مقابله (توده‌ای نظامی) با دشمن بود.
بابک امیرخسروی: در ۲۸ مرداد حزب توده تماشاگر میدانداری اراذل و اوباش بود
زیان تشنج‌آفرینی‌های رهبری حزب توده در فاصلۀ ۲۵ تا ۲۸ مرداد، کمتر از بی‌عملی‌شان در روز ۲۸ مرداد نبود. ضعف رهبری، عامل مهمی در توضیح علل ذهنی خطاهای حزب در آن زمان است.
فریدون مجلسی: کودتای ۲۸ مرداد اصولا داخلی بود
در کودتای ۲۸ مرداد عوامل خارجی حضور اجرایی نداشتند.
این کودتا داخلی و از حمایت‌های پولی و برنامه‌ریزی و تدارکاتی آمریکا و انگلیس برخوردار بود.
مازیار بهروز: شعار جمهوری‌خواهی با هدایت سی‌آی‌ای شروع شد
تاریخ ایرانی: مازیار بهروز، استاد تاریخ دانشگاه ایالتی سانفرانسیسکوی آمریکا در گفت‌وگو با شمارۀ اخیر دوماهنامۀ «اندیشه پویا»، روایت مسئول تشکیلات تهران حزب توده در دوران مصدق را از شعارهای جمهوری‌خواهی در روزهای بعد از کودتای ۲۵ مرداد نقل کرده و به تحلیل واکنش مصدق نسبت به این شعارها پرداخته است. او می‌گوید: «در آن روزها، رهبری حزب توده در تهران نبود، بلکه در کرج بودند. من با شوهرخاله‌ام که رییس تشکیلات تهران حزب بود و در کرج حضور داشت، مفصل حرف زدم و از او پرسیدم شعارهای جمهوری‌خواهی چرا سر داده شد. توضیح او این بود: وقتی کودتای ۲۵ مرداد شکست خورد، دکتر فاطمی به میدان بهارستان رفت و حرف‌های خیلی تندی زد. سازمان سیا به کسانی که پول داده بود بروند مجسمه‌ها را پایین بکشند، دستور داد برای تندتر شدن فضا، شعار جمهوری سر بدهند. به سران حزب توده خبر می‌رسد که مردم در تهران شعار جمهوری سر داده‌اند. روز ۲۶ مرداد هیات اجرایی دستور می‌دهد که هواداران حزب توده شعار جمهوری دموکراتیک سر بدهند تا از مردم عقب نمانند. جمهوری دموکراتیک در آن زمان، به معنای حکومت‌های اقمار شوروی در اروپای شرقی بود، مانند جمهوری دموکراتیک آلمان که همان آلمان شرقی بود. این اشتباه مهلکی بود که حزب توده کرد و در دام سی‌آی‌ای افتاد. مصدق هم چاره‌ای نداشت که خیابان‌ها را خالی کند، چون شعارهایی که در خیابان داده می‌شد، با توجه به تندروی‌ای که فاطمی کرد، اشتباهی که حزب توده کرد و پول‌هایی که آمریکایی‌ها خرج کرده بودند، همه بر ضد سلطنت شده بود. مصدق از طرفدارانش و توده‌ای‌ها خواست تا خیابان را ترک کنند و به آن‌ها گفت که می‌داند چه دارد می‌کند... او می‌خواست ارتش را وارد صحنه کند و آرامش را برقرار سازد؛ غافل از اینکه ارتش خودش را سرنگون کرد. مصدق از عمق نفوذ سی‌آی‌ای در ارتش بی‌اطلاع بود. مصدق نظم خیابان‌ها را به ارتش داد؛ اما ارتش خانۀ خود او را به توپ بست.»
زندگینامه مصدق: از ۲۴ تا ۲۸ مرداد کودتاگران چه کردند؟
مصدق دست‌کم تا نزدیک ظهر ۲۸ مرداد هنوز خطری را که آشوب‌ها متوجه او می‌کردند، جدی نگرفته بود. چهار روز می‌شد بلوا و درگیری خصیصۀ تهران شده بود.
هزاران توده‌ای به خیابان‌ها آمده بودند تا فریاد بزنند که خواهان جمهوری دموکراتیک هستند.
عصر روز بیست و هفتم، ملاقات مهمی بین مصدق و سفیر کبیر آمریکا انجام شد.
کودتای خارجی یا توطئه داخلی؟/ جدال گازیوروسکی و بایندر درباره ۲۸ مرداد
شواهد تاریخی، ادعای بایندر که روحانیون سازمان‌دهندگان کلیدی اجتماعات ۲۸ مرداد بوده‌اند را تایید نمی‌کنند. بایندر تاکیدی بر نقش کلیدی نیروهای نظامی نمی‌کند.
.jpg)
گفت‌وگوی کلینتون با بی‌بی‌سی و اشاره‌ای که به کودتای ۲۸ مرداد نشد
نکته قابل تامل در سخنرانی اوباما استفاده وی از واژه overthrow (سرنگونی) بجای coup (کودتا) برای توصیف نقش آمریکا در قبال دولت مصدق بود.
وقایع روز ۲۸ مرداد به روایت غلامحسین صدیقی، وزیر کشور دولت مصدق
مصدق گفت من از روی آن زن که امشب سجاده ندارد نماز بخواند، شرمنده‌ام.
آتش‌سوزی خانه تا ساعت ۲۱ ادامه داشت و تا صبح، ریزش آب روی آتش و دیوار شنیده می‌شد!
مصاحبه کرمیت روزولت، طراح کودتای ۲۸ مرداد با لس‌آنجلس تایمز
اجرای کودتا برای «سیا» ضرورت داشت زیرا «عوامل دیگری» قصد کودتا داشتند.
۲۶ مرداد ۳۲؛ روزی که میدان‌های شهر مجسمه شاه نداشت
خبرگزاری یونایتدپرس: به زودی پنج شاه در دنیا خواهد ماند.
دولت ایران به عراق به دلیل حضور شاه در بغداد تذکاریه‌ای فرستاد.
کودتای ۲۵ مرداد به روایت دکتر محمد مصدقچرا دست‌خطی که تاریخ صدور آن ۲۲ مرداد است، ساعت یک بعد از نصف شب روز ۲۵ مرداد ابلاغ کرده‌اند؟
چرا سیم‌های تلفن مربوط به ستاد ارتش را قطع و چرا تلفنخانۀ بازار را اشغال نموده‌اند؟
سرمقاله‌های باختر امروز از ۲۵ تا ۲۷ مرداد ۱۳۳۲
این دربار شاهنشاهی روی دربار سیاه ملک فاروق را سفید کرد.
خائنی که می‌خواست وطن را به خاک و خون بکشد فرار کرد.
رادیو روز ۲۵ مرداد ۳۲ چه خبرهایی پخش کرد؟
فاطمی در رادیو تهران حمله کرد به نهاد سلطنت و گفت: «دربار دشمن همهٔ آزادی‌خواهان و آزاداندیشان و سدی است بر سر راه مبارزان آزادی و استقلال.»
زندگینامه مصدق: کودتای نافرجام و جمهوری ناگزیر
شاه آن قدر برای رفتن شتاب داشت که یادش رفته بود جوراب‌هایش را بپوشد. ملکه هم آشفته و ناراحت بود؛ تونی، سگ پاکوتاه عزیزش هم پشت سرشان جا مانده بود.
محمدعلی عمویی: حزب توده خبر کودتای ۲۵ مرداد را به مصدق داد
ارگان حزب توده نوشته بود که کودتا را با ضد کودتا خنثی می‌کنیم.
حزب توده این امید را داشت که مصدق پیامی بدهد به مردم، آن وقت سازمان نظامی می‌تواند نقش ایفا کند.
.jpg "انور خامه‌ای: کودتای ۲۵ مرداد آمریکایی و ۲۸ مرداد انگلیسی بود")
انور خامه‌ای: کودتای ۲۵ مرداد آمریکایی و ۲۸ مرداد انگلیسی بود
در سه روزی که به کودتای ۲۸ مرداد منتهی شد، دو گروه جدا از هم با برنامه‌ریزی و اهداف متفاوت علیه مصدق کودتا کردند.
۲۵ مرداد ۳۲؛ روزی که قرار بود مصدق، فاطمی و ریاحی اعدام شوند
ساعت یک بعد از نیمه شب سرهنگ نصیری رییس گارد شاهنشاهی با چهار کامیون نظامی مسلح و دو جیپ ارتشی و یک زره‌پوش به منزل آقای نخست‌وزیر آمده، به عنوان اینکه می‌خواهد نامه‌ای بدهد قصد اشغال خانه را داشته است.
نظر شما :