تاریخچه مجلس در ایران؛ از مهستان تا بهارستان

نهاد قانونگذاری در ایران در ادوار مختلف تاریخ دستخوش تحولاتی بوده و نقش‌های مهمی را ایفا کرده و منشا بسیاری از اتفاقات مهم بوده است.

بر اساس اصل هفتاد و یکم قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی صلاحیت عام قانونگذاری را دارا است و در عموم مسایل در حدود مقرر در قانون اساسی می‌تواند قانون وضع کند. مجلس شورای اسلامی علاوه بر وظیفه قانونگذاری، مسوولیت‌های نظارتی نیز برعهده دارد.

در حال حاضر ۲۹۰ عضو این نهاد قانونگذاری بر اساس اصل شصت و دوم قانون اساسی با رای مستقیم مردم انتخاب می‌شوند.

خانه ملت سابقه و تاریخچه کهنی دارد به طوری که اسناد نشان می‌دهد در زمان اشکانیان هم چنین ساختاری در تشکیلات حکومتی ایران وجود داشت.

اشکانیان بنیانگذار مجلس در ایران

نخستین مجلس شناخته شده در تاریخ ایران به زمان اشکانیان باز می‌گردد. در این دوران مجلس مهستان از میان بزرگان و اشراف ایرانی به دو دسته بزرگان و شاهی تقسیم می‌شده است. پس از حمله اعراب به ایران بساط مجلس در حکومت‌های ایران برای بیش از ۱۲ قرن برچیده شد.

در زمان ناصرالدین شاه وی در چند مورد مجوز تشکیل مجالسی را صادر کرد. از جمله مجلس ۲۵ نفره «مصلحت‌خانه» یا به اختصار «مجلس مشورت» و «مجلس وکلای تجار».

نخستین مجلس ملی کشور پس از انقلاب مشروطه تشکیل شد، فرمان تشکیل این مجلس در روز ۱۴ مرداد سال ۱۲۸۵ توسط مظفرالدین شاه به امضا رسید.

مجلس شورای ملی که در فرمان مشروطیت نیز یک بار مجلس شورای اسلامی خوانده شده بود از ۱۲۸۵ تا ۱۳۶۸ در حدود ۸۳ سال به حیات خود ادامه داد و در جریان بازنگری در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۸ از مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی تغییر نام یافت.

شهادت آیت‌الله مدرس و روز ملی مجلس

سید حسن مدرس در سال ۱۲۴۹ در زوارهٔ اردستان به دنیا آمد. در ۶ سالگی به همراه پدرش به قمشه رفت و نزد پدربزرگش میرعبدالباقی درس خواند و پس از درگذشت میرعبدالباقی، در شانزده سالگی برای ادامهٔ تحصیلات به اصفهان رفت.

وی تحصیل خود را در علوم اسلامی در اصفهان و سامرا و نجف ادامه داد. در نجف اشرف، نزد مراجعی چون میرزای شیرازی، آخوند خراسانی و سید محمدکاظم یزدی به تحصیل پرداخت.

مدرس، تحصیلات حوزوی‌اش را تا درجهٔ اجتهاد ادامه داد؛ آنگاه به اصفهان بازگشت و مشغول تدریس فقه و اصول شد.

فعالیت سیاسی وی به ‏دنبال عضویت در انجمن ایالتی اصفهان آغاز شد. در ۱۲۸۹ همزمان با تشکیل دورهٔ دوم مجلس شورای ملی که پس از استبداد صغیر برپا شد، مدرس با معرفی آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی، به عنوان یکی از مجتهدان تراز اول به مجلس شورای ملی اعلام و در مجلس نیز پذیرفته شد.

وی، در دورهٔ سوم نیز به نمایندگی از مردم تهران به انتخاب شد ولی این مجلس به ‏علت فشار خارجی و آغاز جنگ جهانی اول یک سال بیشتر دوام نیاورد.

پس از وقوع کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ که به دست رضاخان پهلوی و سید ضیاءالدین طباطبائی، بسیاری از آزادی‏خواهان دستگیر شدند. از آن میان مدرس نیز به قزوین تبعید و در آنجا زندانی شد. وی، بیش از سه ماه در زندان بود و پس از عزل سید ضیاء آزاد شد. پس از آزادی به نمایندگی مردم تهران در مجلس چهارم انتخاب و به ‏عنوان نایب رئیس مجلس و رهبر اکثریت مجلس برگزیده شد.

دورهٔ پنجم مجلس در ۱۳۰۲ افتتاح شد و در آن دورهٔ پراهمیت تاریخ مشروطه که با تغییر سلسلهٔ قاجار و روی کار آمدن رضاخان همراه بود مدرس رهبری اقلیت مجلس را برعهده داشت.

یکی از وقایع مهم مجلس پنجم، استیضاح رضاخان بود. در روز هفتم مرداد ۱۳۰۴، مدرس ‏همراه با ۶ تن دیگر از نمایندگان مخالف، رضاخان رئیس‌الوزرا را به ‏دلیل سوءسیاست داخلی و خارجی، قیام و اقدام بر ضد قانون اساسی و حکومت مشروطه، استیضاح کردند. اما رضاخان توانست به رغم آن مخالفت‌ها، زمینهٔ تصویب انقراض قاجاریان و پادشاهی خود را فراهم کند.

رضاخان طی برگزاری انتخابات مجلس هفتم، با مداخلهٔ آشکار در انتخابات و حذف آرای مدرس، اجازه نداد وی به مجلس راه یابد. آنگاه در ۱۶ مهر ۱۳۰۷ او را دستگیر و به دامغان و مشهد و سپس به خواف تبعید کرد.

مدرس هفت سال در خواف تحت نظر مأموران بود و در ۲۲ مهر ۱۳۱۶ از خواف به کاشمر منتقل شد. در آن زمان رضاخان دستور قتل مدرس را به رئیس شهربانی کاشمر داد، ولی او به این کار تن نداد. در نتیجه، این مأموریت به «جهانسوزی»، «متوفیان» و «خلج» واگذار شد.

عوامل رضاشاه در شب دهم آذرماه سال ۱۳۱۶ مدرس را به شهادت رساندند و پیکرش را به خاک سپردند. بر اساس مصوبهٔ مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۷۲، دهم آذرماه، سالروز شهادت آیت‏الله سید حسن مدرس، به ‏عنوان «روز مجلس» نامگذاری شده است.

انگیزۀ اصلی از این نامگذاری، حضور و مبارزات خستگی‏ناپذیر شهید مدرس در مجلس شورای ملی علیه استبداد و استعمار بوده است.

مجلس ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی

مجلس، بعد از انقلاب اسلامی اهمیت از دست رفته خویش را بار دیگر به دست آورد. با پیروزی انقلاب اسلامی، مجلس شورای اسلامی به عنوان مرجع اصلی قانونگذاری در جمهوری اسلامی ایران فعالیت خود را آغاز کرد.

امام خمینی(ره) در این زمینه می‌‏گویند: «مجلس شورای اسلامی مجلس مشورت است. مجلسی است که باید متفکران و آقایان، مسایلی را که مایحتاج ملت و کشور است در میان بگذارند و با هم مشورت کنند.»

بر اساس اصل ۶۴ قانون اساسی تعداد‏ نمایندگان‏ مجلس‏ شورای‏ اسلامی‏ دویست‏ و هفتاد نفر در نظر گرفته شد و تغییر این تعداد بر اساس سازوکاری پیش‌بینی شد که‏ از تاریخ‏ بازنگری در قانون اساسی در سال‏ ۱۳۶۸ پس‏ از هر ۱۰‏ سال‏، با در نظر گرفتن‏ عوامل‏ انسانی‏، سیاسی‏، جغرافیایی‏ و نظایر آن‌ها حداکثر ۲۰ نماینده‏ می‌تواند اضافه‏ شود.

ادوار مختلف مجلس شورای اسلامی

اولین انتخابات مجلس شورای اسلامی نیز در بیست و چهارم اسفندماه ۱۳۵۸ برگزار شد و در روز هفتم خردادماه ۱۳۵۹ اولین جلسه مجلس شورای اسلامی برگزار شد.

با توجه به شرایط انقلابی جامعه ایران، این دوره، به خاطر اختلاف نظر شدید نمایندگان که از طیف‌ها و گروه‌های مختلف سیاسی بودند به تغییر قوانین قدیمی و تصویب قوانین جدید مشغول شد. البته وقوع جنگ در سال ۱۳۵۹، سال‌های پایانی دوره مجلس اول را به خود مشغول کرد.

انتخابات دومین دوره مجلس در بیست و ششم فروردین ماه ۱۳۶۳ برگزار شد. برگزاری انتخابات این دوره با تصرف بخش‌هایی از مناطق مرزی کشور توسط نیروهای عراق مصادف بود، اما انتخابات حوزه‌های جنگ‌زده برای مهاجرین آن شهر‌ها در حوزه‌های مجاور برگزار شد. این دوره شدیداً تحت‌الشعاع جنگ قرار داشت. علاوه بر این، برخی از مسایل سیاست خارجی نظیر تداوم دشمنی آمریکا نیز از دل‌مشغولی‌های مجلس دوم بود.

در نوزدهم فروردین ماه ۱۳۶۷ که آخرین سال جنگ تحمیلی بود، انتخابات سومین دوره مجلس برگزار شد. در این دوره مباحث سازندگی ویرانه‌های موضوع مهم برای مجلسیان بود.

انتخابات دوره چهارم مجلس در ۲۱ فروردین ۱۳۷۱ برگزار شد. تداوم سازندگی همچنان در رأس دستور کارهای مجلس این دوره بود.

انتخاب نمایندگان پنجمین دوره مجلس در هجدهم اسفندماه ۱۳۷۴ صورت گرفت. مقابله با برخی از مسایل خارجی نظیر افزایش فشارهای آمریکا و اروپا به ویژه پس از اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران مهم‌ترین موضوع کاری مجلس پنجم بود.

بنا بر سازوکاری که در اصل ۶۴ قانون اساسی طراحی شده بود و بر اساس یکی از مصوبات دوره پنجم، تعداد منتخبان از دوره ششم مجلس شورای اسلامی به ۲۹۰ نفر و تعداد حوزه‌های انتخابیه به ۲۰۷ حوزه افزایش یافت.

انتخابات ششمین دوره مجلس شورای اسلامی در بهمن ۱۳۷۸ برگزار شد. این دوره توسعه سیاسی در عرصه داخلی و تنش‌زدایی در عرصه سیاست خارجی را در دستور کار خود قرار داد.

انتخابات هفتمین دوره مجلس شورای اسلامی نیز در اسفند ۱۳۸۲ برگزار شد. مقابله با مشکلات اقتصادی و اجتماعی، تصویب پروتکل الحاقی، تلاش برای پیوستن به سازمان تجارت جهانی و... از مهم‌ترین موضوعاتی بود که پس از شروع به کار این دوره مجلس در دستور کار نمایندگان قرار گرفت.

در اسفند ۱۳۸۶ نیز شاهد برگزاری انتخابات هشتمین دوره مجلس شورای اسلامی بودیم و طرح کاهش رابطه با انگلیس، اصلاح الگوی مصرف انرژی و طرح سوال از رئیس‌جمهور وقت «محمود احمدی‌نژاد» از مهم‌ترین موضوعات مورد پیگیری این مجلس بود.

در ‌‌نهایت انتخابات نهمین دوره مجلس شورای اسلامی در اسفند ۱۳۹۰ برگزار شد؛ باید منتظر ماند که نمایندگان دور نهم چه پرونده‌ای از خود به جای می‌گذارند؟

منبع: خبرگزاری ایرنا