میدان خاطرات؛ طرح شورای شهر و حافظۀ جمعی
امید ایران‌مهر
اقبال شاکری با بیان اینکه «نخستین اولویت برای اجرای این طرح میدان هفت تیر است که به زیر زمین خواهد رفت»، گفت: «مطالعات برای زیرزمینی شدن میدان هفت تیر در حال انجام است و پس از نهایی شدن به شورا ارائه می‌شود.» او با بیان اینکه جز میدان هفت تیر، میادینی چون انقلاب، ونک و صادقیه نیز در نوبت اجرای طرح خواهند بود، از میادین بهارستان و امام خمینی نیز به عنوان دیگر میادینی که در طرح ساماندهی مد نظر خواهند بود یاد کرد. علی کامیاب، مدیرعامل سازمان زیباسازی شهرداری تهران هم دو ماه پیش از این، از «انجام مطالعات ساماندهی ۳۰ میدان پایتخت» خبر داده بود.
اما «طرح ساماندهی» یا به عبارت دیگر تغییر شکل میادین تهران قرار است چرا و چگونه انجام شود؟ آیا این تغییر به بافت تاریخی و هویت تاریخی - شهری این میادین آسیبی نخواهد زد؟ اساساً میادین به خودی خود جایی در مباحث مربوط به میراث فرهنگی - شهری ما دارند؟
حق بازآفرینی خاطره به مثابه حق به شهر
هر شهر خاطراتی دارد و راویانش تمامی افرادی هستند که نسل اندر نسل در آن سامان روزگار گذرانده‌اند. تک‌تک آدم‌های شهر هر یک از جایی، کوچه‌ای، خانه‌ای، خیابانی، گذری یا میدانی خاطره دارند. خاطره‌هایی که با تکیه بر نماد‌ها، زمان‌ها و وقایع ساخته‌اند و به خاطر سپرده‌اند. خاطره‌هایی که وقت روایت پی آبشخور هویتشان سرگردانند. برخی که از خانه‌ای قدیمی، از تک‌تک اتاق‌ها و جای جای بنا خاطره دارند وقتی با تخریب آن مواجه شوند چه حالی خواهند داشت؟ خاطراتی که تخریب شده و هیچ مابه‌ازای بیرونی برای آن پیدا نمی‌کنند. اگر شهر را خانۀ شهروندانش در نظر بگیریم آیا تغییر شکل شهر و نمادهای آن، حق بازآفرینی خاطرات، هویت‌یابی و بخشی از آنچه جامعه‌شناسان شهری از آن با عنوان «حق به شهر» یاد می‌کنند را از شهروندان سلب نمی‌کند؟
تصور کنید؛ امروز کسی از بلوار کشاورز خاطره‌ای داشته باشد و بخواهد روایتش کند. همان لحظه، همان جا می‌تواند خاطره‌اش را با کمی بالا و پایین بازآفرینی کند اما شاید اگر به میدان ولیعصر برسد داستانش ناتمام بماند. او در این شرایط ورقه‌های فلزی و تبلیغات بی‌شکل و قیافه‌ای که همۀ هویت و تاریخ و گذشتۀ میدان ولیعصر را به تمسخر گرفته‌اند نظاره‌گر می‌شود و بی‌آنکه ردی از خاطراتش در میانۀ میدان بیابد باز خواهد گشت. داستان میدان انقلاب هم بهتر از ولیعصر نیست. تو گویی کسی با آن حصارهای اطراف میادین، پیوسته در کار پاکسازی شهر از خاطرات جمعی است. نشانه‌هایی که باید چون ابزاری برای بیان درک بصری از شهر به کمک ما بیایند و عامل هویت‌بخشی به فضای زندگی مردمان این دیار شوند روز به روز کمتر می‌شود. از میان بردن این نماد‌ها و نشانه‌ها، در دراز مدت مردم را با شهری که در آن زندگی کرده‌اند بیگانه می‌کند. به عمد یا به سهو، تغییر شکل میادین و گذرگاه‌های اصلی شهر شاید تهاجمی به تصویر و تصور شهروندان از گذشته باشد و سنگ بنای شهری که نمی‌شناسیم. اما آیا از این شرایط راه گریزی هم هست؟
سید احمد محیط طباطبایی، کار‌شناس امور فرهنگی دربارۀ اینکه آیا میادین هم به عنوان نشانه‌هایی که در بازیابی هویت شهروندان و بازآفرینی خاطره‌های شهر به کار می‌آیند، می‌توانند در زمرۀ میراث فرهنگی قرار بگیرند، به «تاریخ ایرانی» می‌گوید: «بله، مسلماً میدان هم مثل هر عنصر شهری است که اگر مطابق معیارهای پذیرفته شده، واجد ارزش‌های تاریخی - فرهنگی باشد، می‌تواند و باید در فهرست آثار ملی قرار گیرد. چنان که میدان حسن‌آباد تهران در سال ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.»
طرح ساماندهی میادین به حفظ هویت تاریخی متعهد است
حالا شورای شهر اعلام کرده قرار است در شکل و شمایل برخی میادین تغییراتی صورت گیرد. تغییراتی که اقبال شاکری اطمینان می‌دهد «قرار نیست به هویت تاریخی میادین لطمه بزند.» رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران در گفت‌وگو با «تاریخ ایرانی» تصریح می‌کند: «ما طرحی داشتیم با عنوان توسعه فضاهای زیرسطحی در تهران که مدت‌هاست در شورای شهر محل بحث و گفت‌وگوست. در برنامه پنج ساله دوم شهرداری طبق احکامی که مصوب شده، این نهاد موظف شده است که طرح‌های خود را برای توسعه این فضا‌ها، به شورا بیاورد و در لایحه بودجه ۹۳ نیز برای انجام مطالعات و انجام این طرح ردیف اعتبار دیده شده است. همچنین مطابق گفت‌وگوهایی که شده بود میدان هفت تیر به خاطر موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های خاصی که دارد در اولویت قرار گرفت.»
اشارۀ اقبال شاکری به طرحی است که حدود پنج سال قبل در شورای شهر سوم مطرح شد اما به خاطر مخالفت فرمانداری تهران مسکوت ماند. طرحی که به موجب آن در نقاط پرتردد شهر از جمله زیر میادین پرتردد شهر، فضایی فراهم می‌شود که شامل دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺳﻮاره زﯾﺮﺳﻄﺤﯽ، ﺑﺮﭼﯿﺪن ﭘﻞھﺎی ھﻮاﯾﯽ، اﯾﺠﺎد ﮔﺬرﮔﺎه‌ھﺎ و ﮐﺮﯾﺪورھﺎی ﭘﯿﺎده در ﻧﻘﺎط ﭘﺮ تراﮐﻢ، اﯾﺠﺎد ﭘﺎرﮐﯿﻨﮓ و توقفگاه‌ھﺎی زﯾﺮزﻣﯿﻨﯽ در ﻣﮑﺎن‌ھﺎی ﻣﻨﺎﺳﺐ و اﺳﺘﻘﺮار ﺗﺎﺳﯿﺴﺎت و زﯾﺮﺳﺎﺧﺖھﺎی شهری در زیر سطح شهر تهران است.
شاکری با بیان اینکه «امکان‌سنجی اولیه برای این طرح انجام شده است»، می‌افزاید: «ما یک مشاور که پیش از این در طراحی فضاهای زیرسطحی شهر مشهد و معابر منتهی به حرم امام رضا(ع) مشارکت داشته است را دعوت کردیم، با معاونت شهرسازی و سازمان زیباسازی شهر تهران هم جلساتی برگزار شده تا در نهایت طرحی برای توسعه فضاهای زیرسطحی تهیه شود.»
اما آیا ایجاد تغییر در شکل میادین تهران با محدودیت‌های حفظ میراث فرهنگی عمومی در پایتخت همخوانی دارد؟ محیط طباطبایی معتقد است دست‌کم در مورد میدان بهارستان و کمی هم میدان انقلاب هیچ‌گونه دخل و تصرفی در فضای اطراف و خود میادین جایز نیست. او تاکید می‌کند: «میدان بهارستان که بدون شک جزئی از میراث فرهنگی ماست. یک میدان دربست تاریخی است و نه تنها نباید به هیچ وجه دست بخورد بلکه باید در فهرست آثار ملی ثبت شود. برخی میادین مثل میدان انقلاب هم البته کمتر از بهارستان، همین وضعیت را دارند.»
شاکری در پاسخ به این سؤال که آیا شورای شهر در طرح پیش‌رو، موضوع حفظ هویت میراثی و فرهنگی میادین را در نظر گرفته است یا خیر، پاسخ می‌دهد: «بله. در خود طرح هم پیش‌بینی شده که هر گونه اقدامی که در رابطه با میادین انجام می‌شود، باید در چارچوب حفظ هویت تاریخی آن محل انجام شود تا کوچکترین لطمه‌ای به این هویت وارد نشود.»
او می‌افزاید: «در همین رابطه پیگیری‌هایی کردیم که شهرداری تهران تا اطلاع ثانوی هرگونه ساخت و ساز در اطراف میادین مورد نظر را ممنوع اعلام کند. طرحی هم با عنوان "طرح جلوگیری از ساخت و ساز و تغییر کاربری در اطراف میادین، معابر و چهارراه‌های مهم شهر" ارائه شده که مطابق آن شهرداری موظف خواهد شد ظرف یک ماه معابر مهم شهر را معرفی و برای ممانعت از ساخت و ساز در اطراف آن‌ها اقدام کند، چرا که گاهی مجوزهای ساخت و ساز دردسرساز می‌شوند. نمونه آن برجی که در نزدیکی میدان فردوسی در حال ساخت است و حفظ حریم میدان و خط افق منطقه را با چالش جدی مواجه کرده است.»
رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران با بیان اینکه در مورد میادین بهارستان، انقلاب و امام خمینی هم حفظ هویت تاریخی میدان در نظر گرفته خواهد شد، می‌گوید: «در طرح ساماندهی میادین که دو کمیسیون «معماری و شهرسازی» و «عمران و حمل و نقل» پیگیر اجرای آن هستند، نه تنها آسیبی به هویت تاریخی میادین وارد نخواهد شد، بلکه اتفاقاً بخشی از طرح در نظر گرفتن تمهیداتی برای حفظ بافت تاریخی، جلوگیری از خدشه بر خط افق و همچنین ممانعت از ساخت و ساز در محدودۀ میادین خواهد بود.»
موضوع میادین انقلاب و ولیعصر در دست پیگیری است
وقتی موضوع تغییر شکل میادین یا چیزهایی شبیه این شنیده می‌شود نخستین تصویر، تصویر میادین ولیعصر و انقلاب تهران است که سال‌هاست به خاطر اختلاف بر سر اینکه چه نمادی در آن‌ها قرار گیرد بین تلی از خاک، محیطی محصور با ورقه‌های فلزی و فضایی برای تبلیغات از فیلم‌های کمدی سینمای خانگی تا آگهی‌های «بهتر برانید» راهنمایی و رانندگی در نوسان است.
از رئیس کمیته عمران شورای شهر تهران می‌پرسم در شرایطی که به دنبال ساماندهی میادین هستید آیا قرار است تغییری در وضعیت اسفبار این دو میدان نیز حاصل شود یا خیر؟ پاسخ می‌دهد: «بله. یکی از آسیب‌های بزرگ آغاز پروژه‌های این‌چنینی اتفاقی است که در میدان ولیعصر و انقلاب افتاده است. به همین دلیل بود که بنده در نطقی که اخیراً در شورا داشتم تاکید کردم که مطابق تبصره ۴۵ قانون بودجه ۹۳ شهرداری نباید با طرح‌های سرمایه‌ای موافقت کند، جز در شرایطی که شش پیوست توجیه اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سلامت، زیست محیطی و پدافند غیرعامل را داشته باشند. نکته دیگر این است که موضوع ساماندهی میادین تنها به خود میدان محدود نمی‌شود بلکه محدودۀ میدان را نیز در بر می‌گیرد.»
او می‌افزاید: «دربارۀ موضوع میدان ولیعصر و میدان انقلاب پیگیری‌ها در حال انجام است. اخیراً نیز با دکتر کامیاب مدیرعامل سازمان زیباسازی شهرداری تهران دربارۀ میدان انقلاب و تسریع در روند بازسازی آن مذاکراتی انجام شده که بر این اساس قرار است طراحی این میدان هرچه زود‌تر انجام و مشکل برطرف شود.»
حال باید منتظر ماند و دید آیا همچنان که شورای شهری‌ها مصوب کرده‌اند، طرح توسعه فضاهای زیرسطحی تهران بدون خدشه وارد کردن به هویت تاریخی میادین، به نتایج پیش‌بینی شده خواهد رسید یا در نهایت نمونه‌هایی مشابه میدان انقلاب و ولیعصر روی دست تهرانی‌ها خواهد گذاشت؟
نظر شما :