کشیدن قلیان از کوخ تا کاخ قجری
«نهضت تنباکو» جنبش اجتماعی بود در اعتراض به اعطای امتیاز انحصاری تنباکو به شرکت «رژی» به مدت ۵۵ سال و طی آن با فتوای آیتالله میرزای شیرازی استعمال توتون و تنباکو حرام اعلام شد و مردم با شکستن قلیانها اولین مبارزات ضد استعماری خود را کلید زدند.
مورخان گفتهاند روزی که میرزای شیرازی حکم حرمت استعمال توتون و تنباکو را صادر کرد در تهران تا بعد از ظهر مردم همه قلیانها را شکستند و انبارهای توتون و تنباکو را به آتش کشیدند؛ حتی در یکی از شهرها، تعدادی از جوانان به خانه حاکم هجوم بردند تا او را از قلیان کشیدن منع کنند و به او گفتند: آقا میرزا فرمودند، استعمال تنباکو، محاربه با امام زمان(عج) است! ما اجازه نمیدهیم تو به جنگ با امام زمان بروی!
بر اساس گزارشهای تاریخی، در آن تاریخ در برخی از شهرها، افرادی برای خشک کردن تنباکو، مقداری از آن را در بامها پهن کرده بودند، اما برای احتیاط، از جمعآوری آن هم پرهیز کردند. ناصرالدین شاه ابتدا از پذیرش حکم میرزای شیرازی، امتناع میکرد. اما تأثیر این فتوا آنچنان بود که شاه قاجار هم در حرمسرای خود جرأت نمیکرد قلیان بکشد. نهضت تنباکو با فشار علما آنقدر ابعاد عمیقی پیدا کرد که ناصرالدین شاه از بیم تاج و تخت تسلیم شد و دستور داد همه جا اعلام کنند حکم میرزا را پذیرفته و معاهده توتون و تنباکو را لغو میکند.
این نهضت از این جهت که اولین رویاروییهای مردم و علما با شاه و استعمار بود و با پیروزی به پایان رسید دارای اهمیت است اما خود گویای رواج داشتن استعمال تنباکو و قلیان در عصر قاجار است.
مورخان میگویند در عصر قاجار قلیان آنقدر اهمیت داشته که مردم هیچ مجلس و میهمانیای اعم از روضهخوانی، مجلس فاتحه، عزا، شیرینی خوردن، خواستگاری، بله بران، مجالس عقد و عروسی و شبنشینی را بدون آن برگزار نمیکردند.
در این میان قلیان کشیدن که کاری اعیانی به حساب میآمده آدابی نیز برای خود پیدا میکند و بیشتر در جامعه ایرانی نفوذ میکند مثل اینکه اگر در میهمانی نخستین قلیان به میهمان تعارف شود دلیل بر خوشامدگویی صاحب پذیرایی به آن فرد و اگر قلیان دوم و سوم به طرف پیشکش شود معنای خداحافظی است.
از سوی دیگر قلیان در کنار نفوذی که در جامعه عصر قاجار به عنوان وسیلهای رایج در دست مردم مییابد ابعاد زیباییشناسی نیز پیدا میکند و کندهکاری بر روی بدنه و نقش و نگارهای روی کوزه آن قلیان را به شیء زینتی نیز تبدیل میکند.
عکسهای زیر از عبدالله قاجار، آنتوان سوروگین و چند عکاس ناشناس در عین آنکه جایگاه قلیان در جامعه عصر قاجار را بیشتر نشان میدهد بعضا این وجه زیباییشناسی و دکوری را نیز به تصویر میکشد. در این عکسها که «فرارو» منتشر کرده، قلیان از دربار گرفته تا کوچه و خیابان و اندرونی، در دست شاهان و درباریان گرفته تا مردم عادی و زن و مرد دیده میشود؛ در کنار آن عکسهای آتلیهای نیز وجود دارد که در آن قلیان به عنوان وسیلهای زینتی و دکوری حضور دارد.
دختری با لباس قجری در اندرونی در حال بازی تخت نرد؛ قلیان پر نقش و نگار در سمت راست تصویر دیده میشود. عکاس: آنتوان سوروگین
دو دختر در لباس قاجاری در اندرونی با قلیانی در دست. عکاس: آنتوان سوروگین
عکس چند زن در تفرج با قلیان. عکاس: ناشناس
عکس آتلیهای با قلیان. عکاس آنتوان سوروگین
بانو شکوه عظمی دختر احمدخان علاءالدوله با قلیان در اندرونی. عکس از «دنیای زنان قاجار»
زنی در کنار گهواره فرزندش با قلیانی در سمت چپ عکس. عکاس: احتمالا آنتوان سوروگین
زنان قاجاری در کنار کرسی و با قلیانی پر نقش و نگار. عکاس: آنتوان سوروگین
عکس جمعی با یکی از شاهزادگان. عکاس: ناشناس
عکس مرد و دو زن از اقوام ایرانی؛ قلیان در گوشه تصویر دیده میشود. عکاس: ناشناس
عکس جمعی زنان یک خانواده، قلیان در گوشه تصویر دیده میشود. عکس از «دنیای زنان قاجار»
مراسم نامزدی طاهر و توران عنایم. عکس از «دنیای زنان قاجار»
ضیافتی با حضور بزرگان شهر. عکاس: ناشناس
بستنشینی در سفارت انگلیس؛ قلیانها در دست متحصنین دیده میشود. عکاس: ناشناس
قلیان کشیدن در تفرج. عکاس: ناشناس
حاج سید ابراهیم کنسول عثمانی و قلیان. عکاس: عبدالله قاجار
مظفرالدین شاه در حال قلیان کشیدن. عکاس: آقا رضا عکاسباشی
ناصرالدین شاه در حال کشیدن قلیان. عکاس: ناشناس
مرد ناشناس و قلیان. عکاس: آنتوان سوروگین
چاق کننده دورهگرد قلیان. عکاس: آنتوان سوروگین
عکس دستهجمعی مطربان قاجاری؛ قلیان در دست یکی از زنان دیده میشود. عکاس: ناشناس
فروشنده خشکبار در حال کشیدن قلیان. عکاس: آنتوان سوروگین
روستایی در حال کشیدن قلیانی که با کدو درست شده است. عکاس: ناشناس
قلیان کشیدن در خانوادهای از محلات فقیرنشین. عکاس: آنتوان سوروگین
نظر شما :