سیری در زندگی آیت الله طالقانی/می‌گفت من فکر را طرد می‌کنم، نه فرد
مصطفی مسجدی آرانی: « گفتم، "اینکه چه باید کرد تا عاقبت به خیر بشیم." گفت، " خیلی نمی‌خواد بخونی. فقط یک قولی به خودت و به من بده." فکر کردم موضوع ساده است. جوانی کردم و قول دادم. گفت، " فقط به خودت و به من قول بده که در تمام زندگی ات جز این باور نکنی که ایاک نعبد و ایاک نستعین. همین!" گفتم، "آقا! اگر قضیه به این سادگیه که شما می گین، پس چرا همه می گن سخته؟" گفت، "اولاً انشاءالله به همین سادگیه که تو فکر کردی، ثانیاً واسه اینکه نوندونیشونه!" »[1]
و این جمله‌ی ایاک نعبد و ایاک نستعین شاید تمام زندگی مردی باشد که فقط برای خدا بود. محمود علایی طالقانی.
****
سید ابوالحسن از ازدواج اول سه دختر بزرگ و داماد داشت، اما فرزند ذکوری نداشت. بنا به اصرار خواهرش به ازدواج مجددی تن در داد و با دختری از اهل گوران[2] به نام فاطمه (عذرا) ازدواج کرد.اولین ثمره ازدواج پسری بود که به نام جد خود، او را سید محمود نام نهاد[3] و آن گاه اینطور نوشت در انتهای قرآنی که :"ولادت نور چشمی سید محمود روز شنبه چهارم ربیع الاول 1329 قمری"[4] که می شود 15 اسفند ماه 1289 (1290؟).البته در شناسنامه، تاریخ ولادتش را 1282 شمسی نوشته اند. درباره این اختلاف مرحوم آسید آقا( برادر کوچکش) توضیح داد که مرحوم پدرم به هیچ وجه حاضر نمی شد برای فرزندانش سجل ( شناسنامه) بگیرد تا آنکه بعد از فوتش، مرحوم اخوی (یعنی آیت الله طالقانی ) که در قم طلبه بود، برای همه ما شناسنامه گرفت و به خاطر رهایی از شر سربازی پهلوی، تاریخ تولد خودش را چند سال بیشتر نوشت.[5]
****
پدر سید محمود،آیت الله حاج سید ابوالحسن حسینی طالقانی بود.اجدادش از سادات گلیرد[6] طالقان بودند و سلسله نسبش به 36 پشت متواتر می رسد به امام محمد باقر(ع).شغلش ساعت سازی بود و به شدت از مصرف سهم امام بیم داشت و به همین خاطر زندگی زاهدانه ای را می گذراند.[7]
سید محمود برای پدر چنین می‌گوید: دلی پر از ایمان و سری پرشور داشت، در آغاز تحولات ( مشروطه)، شب و روز در حرکت و تلاش بود تا شاید علما را متحد کند و جلوی سیل بی دینی و استقرار خودسری را بگیرد.[8] و رابطه ی خود را چنین وصف می کند: با مرحوم پدرم چون بزرگترین فرزند ذکور او در سنین پیری اش بودم، در همه مجالس دینی و اجتماعات سیاسی علما و رجال و مبارزین می رفتم و در گوشه‌ای می‌نشستم[9] و این باعث می شد که خون مبارزه و سیاست از قلب پدر به رگ‌های او نیز سرایت کند.
****
5 ساله بود که به مکتبخانه ی گلیرد رفت و خواندن و نوشتن را در آنجا آموخت. ضمن اینکه در مقدمات از پدر آموزش می دید.[10] هفت ساله بود که به تهران، نزد پدر آمد.پدرش در محله‌ی قنات آباد تهران منزل داشت و در مدرسه‌ی مروی درس می‌داد.اما محمود ابتدا به آنجا نرفت.ابتدا در مدرسه‌ی ملارضا درس را آغاز کرد[11] و بعد از سه سال در ده سالگی به قم "پرت شد".به مدرسه‌ی رضویه و فیضیه رفت.اساتیدش در قم یکی حاج شیخ عبدالکریم حائری بود که او را شیخ موسس می‌خوانند به اعتبار احیای حوزه‌ی علمیه‌ی قم و دیگرانی چون مراجع ثلاث اول.او نزد آیات حجت و خوانساری تلمذ کرد و فلسفه را از آیت الله کمره‌ای آموخت.[12]به نجف هم رفت.آنجا هم اساتید بزرگی چون آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، مرجع عام آن روزگار، در کنار بزرگانی چون آیت الله غروی(کمپانی) و ضیاءعراقی به او درس آموختند.[13]اینگونه بود که توانست از دو مرجع بزرگ آن دوره، یعنی آسید ابوالحسن اصفهانی در نجف و حاج شیخ عبدالکریم حائری در قم اجازه‌ی اجتهاد بگیرد. البته به این کفایت نکرد.
بر اساس «نظامنامه‌ی امتحان طلاب و تشخیص مدرسین علوم منقول و معقل» از «وزارت معارف» گواهینامه ی سمت مدرسی در فقه و اصول را هم کسب کرد. البته اجازه‌ی نقل حدیث را از محدث قمی و روایت دعای یمانی را از آیت الله مرعشی نجفی هم دریافت کرد.[14] قریب به بیست سال در قم و نجف تحصیل کرد. در این میان پدر فوت کرد. اصرار داشتند که او به تهران بیاید و جای پدر را در مسجد محله‌ی قنات آباد بگیرد که او موافقت نکرد و گفت:"آدم نباید اسلام و برنامه مبارز‌ه‌اش را در محدوده خانه و یک مسجد، آن هم در یک محله کوچکی چون قنات آباد قرار دهد. من کارهای مهم‌تری دارم."[15] سال 1318 بود که به تهران بازگشت."خطری را که اخلاق و ایمان جوانان را تهدید می کرد، از نزدیک دیدم.
چاره ای نداشتم جز آنکه به اصول اسلام و قرآن برگردم."[16]به مدرسه ی سپهسالار رفت و آنجا درسی پی گرفت و در عین حال مجالس تفسیر خود را راه اندازی کرد.تا اینکه اولین زندانش رقم خورد.به روایتی به خاطر کشیدن چادر از سر یک زن و به روایتی به خاطر اینکه ماموری از او جواز لباس روحانیت خواسته بود.به هرحال به جرم اهانت به مقامات بلند پایه به شش ماه زندان محکوم شد.[17] که البته ظاهرا 3 ماه آن را تحمل کرد.[18]در آن ایام همچنین به تحقیق در نهج البلاغه به همراه آیت الله کمره ای-متفاوت با مرجع تقلید-می پردازد و آن را در 22 کتاب به چاپ می رساند.این کار نوعی طبقه بندی موضوعی نهج البلاغه است.[19]
****
شهریور 1320 است. متفقین کشور را تسخیر کرده اند و رضا‌خان را به تبعید فرستادند.از آن هنگام تا سال 1332 فضا برای فعالیت باز می شود.شاه جوان هنوز اقتدار پدر را ندارد.[20]آیت الله کانون اسلام و ارگان آن، مجله‌ی دانش آموز را تاسیس می‌کند که بعد از یازده شماره توقیف می‌شود و در آنجا به فعالیت می‌پردازد.در همین سال‌هاست که برای نخستین بار با مهندس بازرگان- به واسطه‌ی آسنایی پدرانشان- و مهندس سحابی آسنا می‌شود.تاسیس کانون اسلام در حقیقت کار مشترک آنان است. اقدامات دیگری هم در ایام صورت می‌دهد.اتحادیه ی مسلمین را بنا می‌نهد و درجلسات انجمن اسلامی تازه تاسیس دانشجویان دانشگاه تهران سخنرانی می‌کند. [21] در اواخر سال 1328 مرکز فعالیت را به مسجد هدایت منتقل می‌کند.
****
مهرماه 1328 است. در انتخابات دوره‌ی شانزدهم مجلس شورای ملی اعمال نفوذ میکنند و این زمینه‌ی اعتراضات دکتر مصدق و یارانش را ایجاد می‌کند. مصدق به همراه 19 نفر از یارانش تحصن و اعتصاب غذا میکنند.انتخابات باطل می‌شود و مصدق این بار به عنوان نماینده‌ی اول تهران وارد مجلس می شود[22] تا سرانجام در 29 اسفند سال 29 نفت ملی اعلام می‌شود.
زمان می‌گذرد تا اینکه تقویم ها مرداد ماه 1332 را نشان می‌دهد. انگلیس و آمریکا به علاوه‌ی عده‌ای از عمال داخلی دولت قانونی و مردمی ایران را ساقط میکنند.هسته‌ی 20 نفره‌ی اعتصاب و تحصن در زمان انتخابات مجلس شانزدهم به اضافه‌ی تعدادی دیگر چون مرحوم طالقانی پایه‌ی نهضت مقاومت ملی را می‌گذارند[23]. در جریان مبارزات ملی شدن صنعت نفت و قبل و بعد از آن، طالقانی همواره با تجلیل از مصدق یاد می‌کند.
بعدها زمانی که مصدق در گذشت به احمد آباد رفت و ضمن اهدای یک جلد تفسیر پرتوی از قرآن خود در صفحه ی اول آن چنین نوشت:«بسم الله العزیز المنتقم،اهدای ثواب تلاوت و تفکر در آیات این جلد از تفسیر به روح پاک و شکست ناپذیر مفخر شرق و اسلام و موجب سربلندی ایرانیان شرافتمند، مرحوم جناب دکتر محمد مصدق رحمت الله و برکاته»[24] البته رابطه‌ی او با مصدق به اینجا ختم نمی شود. او چنان به دکتر نزدیک بود که دکتر او را نایب خویش برای انجام اعمال حج گرفت؛ هرچند که به طالقانی هم اجازه‌ی خروج از کشور برای انجام اعمال حج را ندادند.
****
علاء را که ترور کردند. به نواب صفوی و یارانش پناه داد.حامی فداییان اسلام بود به خاطر آنها هم برای بار دوم به زندان افتاد. سال 1336."رئیس دادرسی ارتش به آقا می‌گوید، "چرا نواب را در منزلت راه دادی؟" آقا به او می‌گویند، "درب منزل به روی همه باز است. من سید اولاد پیغمبر را که به من پناه آورده، راهش ندهم؟
تو هم که دشمن هستی، اگرروزی به من پناه بیاوری، تو را هم راه می دهم و به دست دشمن نمی‌دهم.""[25]شخص نواب را هم خیلی دوست داشت.« نواب که از اجلاس اسلامی فلسطین بازگشت از میان روحانیون فقط او به استقبالش رفت.[26]» این به این معنا نیست که تمام نظریاتشان را قبول داشت اما اصل برای او مبارزه بود. به خاطر همین اصالت بود که مبارزه‌ی مسلحانه را هم تایید می کرد و حتی به آن کمک می‌کرد.حتی با کمونیست‌ها تا وقتی که به دنبال مبارزه بودند مشکلی نداشت. همین هم شد که بعد ها مجاهدین خلق را فرزند معنوی او دانستند و البته او بود که از تغییر ایدئولوژیک آنها ضربه‌ی کاری خورد.
شهید بهشتی در این باره می‌گوید:"ایشان مکرر می‌گفتند که من می‌دانم نقص و انحرافی در این گروه‌ها هست، ولی می‌ترسم اگر آنها را به حال خودشان بگذاریم، وضعشان از این هم بدتر شود."[27] بعد از تغییر ایدئولوژی هم از آنها فاصله گرفت."بهرام آرام ماشین را گرفت و آقا را برد. بعدها فهمیدم پیش وحید افراخته برده. آنها می‌روند پیش وحید. درباره چه چیزی صحبت میکنند؟ من نمی‌دانم، ولی قطعاً درباره تغییر ایدئولوژی صحبت کرده بودند، چون آقا همان موقع یا چند روز بعد از من پرسیدند،" اینها تغییر ایدئولوژی داده‌اند؟"من جواب دادم که نمی دانم، ایشان گفتند، کمک کردن به اینها دیگر جایز نیست".[28]
****
طالقانی یکی از افراد پیشتاز در امر تقریب مذاهب اسلامی است.به طور کلی او را با تفرقه و چند گانگی نسبتی نیست و حتی می‌توان گفت که او معتقد است که تمام آتش‌ها از این گور بر می خیزد.بنابر این اوست که در سال‌های 31 و 38 و 40 در اجلاس‌های اسلامی در کراچی و قدس شرکت می کند و به نمایندگی از آیت‌الله بروجردی به مصر می‌رود تا از فتوای تاریخی شیخ شلتوت در رسمیت مذهب شیعه تشکر کند.
****
در بین اعضای جبهه‌ی ملی اختلاف نظرهایی بروز کرد.[29]آن هایی که بر تعصب مذهبی آنها خرده گرفته می‌شد[30] تشکلی را بر پا کردند و نام آن را چنین نهادند:«نهضت آزادی ایران». موسسان اصلی آن را می‌توان دکتر یدالله سحابی،مهندس مهدی بازرگان و آیت الله طالقانی دانست. نهضت در 27 اردیبهشت 1340 اعلام موجودیت کرد.
****
سوم و چهارم بهمن 41 موج دستگیری اعضای نهضت آزادی آغاز شد. جرمشان اعتراض به رفراندوم شاه بود.این سومین زندان آیت الله است که خرداد ماه 42 و چند روز قبل از قیام به پایان می رسد.بعد از پانزده خرداد،آقا برای چهارمین بار به زندان می رود.به همراه دیگرانی چون آیت الله شیخ حسن قمی در مشهد، آیت‌الله شیخ بهاء الدین محلاتی در شیراز آیت الله خمینی در قم .[31] البته جرم طالقانی علاوه بر روحانی بودن یک بیانیه هم بود.بیانیه‌ی نهضت آزادی با عنوان "دیکتاتور خون می‌ریزد".خیلی ها معتقدند که نهضت آزادی آن بیانیه را با نظر آیت الله صادر کرد. آیت الله دوباره آزاد می شود اما ظاهرا این بار برای سنگین کردن پرونده.«دو تن از ماموران ساواک،مقداری دینامیت به منزل طالقانی می‌برند و در انبار مخفی میکنند. همچنین اطلاعیه ای به پرویز عدالت منش- خواهرزاده‌ی آقا- می‌دهند تا منتشر شود. باز هم آیت الله دستگیر می شود و این بار باید به محکمه برود.اما قبل از آن سیل پیام ها و تلگراف های مراجع تقلید و علما از راه می رسد.آیات عظام میلانی، مرعشی نجفی، رضا صدر، حسینی زنجانی، سید کاظم شریعتمداری، محمد صادق روحانی، مرتضی حائری،سید رضا و سید ابوالفضل موسوی زنجانی و سید نصرالله موسوی بنی صدر و عده‌ای از علمای بلاد با ارسال تلگراف‌هایی ضمن رساندن سلام و تحیات خود به زندانیان علی‌الخصوص آقایان طالقانی و بازرگان و سحابی خواستار آزادی آنان شده بودند. لحن برخی از تلگراف‌ها و پیام‌ها تند و لحن برخی ملایم است و برخی تلگراف‌ها فقط عرض ارادت و تسلی به آیت الله طالقانی است.[32]
****
دادگاه در عشرت آباد برگزار می‌شد.رئیس دادگاه ارتشبد قره باغی بود.همو که در اوان انقلاب شش ماه مخفیانه در ایران زیست و پس از آن هم به فرانسه گریخت«در زمان تنفس، به سرتیپ قره باغی گفتم،"تیمسار! کارت دارم. با من ترکی صحبت کن. من اردبیلی هستم. ببین همشهری! این آقای طالقانی که داری می‌بینی، در میان همه دانشگاهیان تک است، همین طور آقای مطهری و راشد. قدر اینها را بدانید. ایشان در تمام دنیای اسلام چهره‌ای است شناخته شده. شما می‌خواهید او را تحقیر کنید؟ کوچک کنید؟ این طالقانی است. به شما گفته باشم که فردا صدای این قضیه در می‌آید و رادیوهای همه جا این را منعکس خواهند کرد. شما خودت را خراب نکن. این دادگاه نیست. نمایشنامه است.این آقای دادستان بلند می‌شود و هر چه به دهنش می آید، می‌گوید، آن هم از روی نوشته. معلوم است که از جای دیگری الهام گرفته. شما شخصیت خودت را خراب نکن. این دادگاه یک دادگاه تاریخی است." خوب به من نگاه کرد و دید یک جوانکی دارد با این شجاعت صحبت می‌کند. نمی‌دانم با چه صلابتی صحبت کردم که غرورش شکست. گفت، " آمیرزا! به جان خودت رای‌ها صادر شده‌اند و ما اینجا عروسکیم. من از خودم بدم می آید. من اینها را دارم برای ثبت در تاریخ عرض می‌کنم و شهادت می‌دهم."»[33]
آیت‌الله هم دادگاه را غیرقانونی خواند: سرهنگ دادستان گفت، "آقای سید محمود طالقانی! دادگاه رسمی است، هر دفاعی دارید بکنید." یادم هست ایشان همین طور که سرشان روی عصایشان بود، گفتند، "دادگاهی را که قرآن و اسلام را زیر پا گذاشته است، به رسمیت نمی‌شناسم که دفاع کنم. سخنی ندارم."[34] و غیر از موارد اندکی سخن نگفت. توی دادگاه سر ظهر که می‌شد، آقا می گفت، "الصلوه" و رئیس دادگاه را موظف می‌کرد که فعلاً کار را تعطیل کند. می‌آمد بیرون و می‌ایستاد به نماز. تماشاچی‌هایی هم که آمده بودند، پشت سرش می‌ایستادند. وقتی که هیئت قضات می‌آمد، از جایش تکان نمی‌خورد. برپا می‌دادند و همه بلند می‌شدند، اما آقا بلند نمی‌‌شد.[35].موقعی که حکم را خواندند، آقا برای اولین و آخرین بار در دادگاه صحبت کرد و سوره فجر را خواند. همان سوره‌ای که خیلی دوست می‌داشت. به هنگام خروج اعضای نظامی دادگاه از سالن محاکمه هم، با یک اخطار آمرانه برای عدم خروج و توقف آنها و وقتی که همه‌شان ایستادند، خواندند:" والفجر، و لیال عشر،..... پس از خواندن این آیات به افسران دادگاه نظامی گفت، " بروید به اربابان خود بگویید که شما محکوم هستید نه ما."[36] حکم طالقانی 10 سال زندان است که بر خلاف همه ی متهمان به آن اعتراض نمی‌کند.
امام خمینی هم بعد از صدور حکم پیامی صادر می‌کند و دلیل تاخیر خود در صدور پیام را هم شرح می دهد:«من خوف داشتم که اگر در موضوع بی‌دادگری نسبت به حجت‌الاسلام آقای طالقانی و جناب آقای بازرگان و سایر دوستان کلمه‌ای بنویسم، موجب تشدید امر آنها شود....اینجانب و اشخاص با وجدان و با دیانت متاسفیم از مظلومیت این اشخاص که به جرم دفاع از اسلام و قانون اساسی محکوم به حبس‌های الطویل مدت شده...»[37] به زندان می‌رود ولی 4 سال بعد آزاد می‌شود.فشار افکار عمومی ایران و جهان کار خود را کرده بود.
در این 4 سال در زندان تفسیرش را نوشته بود که البته خود معتقد نبود که تفسیر است. چون عده ای می‌گفتند،" شما دارید قرآن را تفسیر می‌کنید." و ایشان می گفتند، "خیر، پرتوی از قرآن به ذهنم افتاده، دارم آن را منعکس می‌کنم."[38] البته در بیان تفسیر خود یا همان پرتو هم مشکلاتی داشت.خصوصا آقایان ربانی شیرازی و منتظری به ایشان نقد وارد می‌کردند. در تفسیر خود بیشتر وارد مسائل اجتماعی سیاسی می‌شد."چند واژه قرآنی که در واقع دارای مفاهیم خاص هستند، همواره مورد بحث و تاکید آیت الله طالقانی بود. این مفاهیم را می‌توان در چند واژه تشکیل دهنده اندیشه ایشان خلاصه کرد:"توحید"، "بعثت"، "قسط"، "طاغوت" و "شورا".[39] " " ساواک در زندان از ایشان می‌پرسد، آخر چرا همیشه آیات توده‌ای قرآن را تفسیر می‌کنی؟ مگر آیات قحط است؟" آیت الله طالقانی با تمسخر جواب می‌دهند، "آخر قرآن ما آیات شاهنشاهی ندارد، چه کنم؟"[40] کتاب اسلام و مالکیت هم یادگار آن روزها است.[41]
****
یک ماه بعد از آزادی دوباره ماجرایی آغاز می‌شود."در عید فطر سال 46 ما که خبر نداشتیم آقا می‌خواهد چه کار کند. فکر می‌کردیم طبق معمول هرسال می‌رویم و نمازی می‌خوانیم و بعد هم فطریه‌ها را جمع می‌کنیم و همان گردش‌های عید را داریم. آمدیم مسجد و آقا نماز عید را خواند و خطبه‌ها را ایراد و اعلام کرد امسال بنا داریم فطریه‌ها را برای آوارگان فلسطین جمع کنیم. پارچه سفیدی آوردند و خود آقا چندین برابر فطریه خانواده را گذاشت وسط پارچه و گمانم همه همین کار را کردند."[42] بعد هم فطریه را به سفارت اردن بردند و تحویل دادند. سال بعد هم می خواست همین کار را بکند که دیگر نگذاشتند و از آن پس حصر منزلش آغاز شد.
****
سال 1350 سخنرانی غرایی در مورد مستشاران اسرائیلی کرد.ساواک از وزارت کشور خواست که موضوع بررسی شود. ترتیب بلافاصله "کمیسیون امنیت اجتماعی" را تشکیل می دهند و حکم تبعید ایشان را صادر میکنند و ایشان به زابل تبعید می‌شوند.[43] ."یک نامه رسید که آقا باید مدت سه سال در جائی بد آب و هوا در تبعید بماند. آن نامه را من به تهران آوردم و وکیل گرفتیم و سه سال را به یک سال و نیم تقلیل دادند و در نامه، بد آب و هوا را به خوش آب و هوا تبدیل کردند."[44]
به این ترتیب تبعیدگاه از زابل به بافت منتقل می شود.سال 1352 می شود و تبعید پایان می‌یابد.آقا به تهران می آید و باز هم روز از نو و روزگار از نو. مبارزه همچنان ادامه دارد تا سال 1354 که این بار به خاطر مجاهدین به زندان می‌افتد." آن کسی که همه ما را گرفتار کرده بود، وحید افراخته بود. اعتراف کرده بود و من و آقا و آقای لاهوتی و آقای هاشمی را در ارتباط با این پرونده گرفتند. هر کدام پرونده‌های جدا هم داشتیم، ولی کمک به انقلابیون و خانواده‌های زندانیان سیاسی، پرونده مشترک همه‌مان بود.[45]دو سالی بدون محاکمه در زندان است تا اینکه در دادگاهی نظامی به ده سال زندان محکوم می‌شود. این سال‌ها بزرگترین ضربه‌ی روحی را می‌خورد. "ایشان در مسئله انحراف منافقین ضربه روحی شدیدی خوردند. به یاد دارم در همان ایام روزی با ایشان در محوطه زندان قدم می‌زدم. ایشان مرتباً و با حالت عصبی خاصی تکرار می‌کرد،"عجب! چی شد؟ چرا این طور شد؟ "[46]
****
8 آذر 1357. آیت الله از زندان آزاد می شود و از آن پس هدایت انقلاب در داخل را به عهده می‌گیرد.19 و 20 مهرماه تاسوعا و عا‌شورا است."گفت، " از خانه‌ام، از پیچ شمیران همراه همسر و فرزندانم راه می‌افتم و به میدان آزادی می‌روم تا فریاد ستم این مردم ستمدیده را بر زبر زمین و زیر آسمان سر دهم و به گوش جهانیان برسانم."[47] تظاهرات سر می گیرد.آن هم میلیونی.
شورای انقلاب که تشکیل شد،آیت‌الله هم عضو آن بود تا آنکه بعد از فوت شهید بهشتی فاش کرد که آیت الله نه تنها عضو که رئیس شورا بود.چند روز مانده به انقلاب هم دوباره می خواستند آقا را دستگیر کنند که این دفعه گفت: " من خودم نمی‌آیم. مگر مرا با برانکارد ببرید."[48] 21 بهمن ماه می شود. دولت، حکومت نظامی اعلام می‌کند.آقا به امام زنگ می‌زند و از او می‌خواهد که مردم را از حضور در خیابان باز دارد.امام موافقت نمی‌کند و وقتی با اصرار آقا روبرو می‌شود می‌گوید:"اگرچه دستور هم باشد؟" آقای طالقانی فرمودند من متوجه نشدم و از امام پرسیدم،"چی فرمودید؟" امام فرمودند، "اگر دستور هم باشد؟" آقای طالقانی فرموده بودند، "همین که شما فرمودید، درست است."[49]
****
بعد از انقلاب به مجلس خبرگان قانون اساسی می رود. جلسه‌ی اول روی صندلی نمی‌نشیند «به آیت الله بهشتی که از او می‌خواهد برای اینکه سوء تعبیری پیش نیاید و طبق آیین نامه عمل کرده باشد، از صندلی استفاده کند، می گوید:"این صندلی ها جایگاه یک مشت دزد و فاسد [ در پیش از انقلاب] بوده است و من نمی‌توانم روی آنها بنشینم. اگر خلاف آیین نامه است جریمه‌اش را هرچه که هست، می‌دهم."»[50] و می‌گوید :« من دوست داشتم که جلسات به جای این کاخ در مسجد برگزار می شد....وقتی می‌گوییم که مسجد جای همه گونه جلسات بحث و بررسی و تصمیم گیری سیاسی و نظامی است عجیب است که خودمان رعایت نمی‌کنیم.»[51] مرداد ماه می‌شود و او به دستور امام مسئول برگزاری اولین نماز جمعه."گوشی را برداشتم. مرحوم حاج احمد آقا بود: آقای طالقانی آن جا هستند ؟ آقا (امام) همین الان گفتند که به آقا سید محمود بگو پس فردا نماز جمعه بخواند. گوشی تلفن را به آقای طالقانی دادم. بالطبع حرف های آن طرف خط را نمی‌شنیدم، اما می شنیدم که آقای طالقانی می‌گفتند،"آخر من مریض هستم، خسته‌ام، پاهایم درد می کند... حالا آقا یک مهلتی به ما بدهند تا فکری بکنیم. آخر همین پس فردا که نمی‌شود. این کار تدارکات می‌خواهد."[52] اما بالاخره قبول کرد.
اما عمر کفاف نداد و 6 نماز جمعه بیشتر نتوانست بخواند. شب اول که نماز جمعه را نشان دادند امام چه حالی داشت! «"دیشب آقا روی زمین ساکت نشسته بودند و پخش خطبه‌های نماز جمعه را تماشا می‌کردند. وقتی صحنه‌ای را که بالگرد گرفته بود، دیدند، در حالی که با تکیه روی دست‌هایشان قدری از روی زمین بلند شده بودند، با خوشحالی گفتند، "عجب چیزی شد!" »[53]در طول چند ماه آخر زندگی، چند باری هم به کردستان رفت تا با شورشیان سخن بگوید و آنها را آرام کند.
****
آخرین نماز جمعه‌ی آقا بود.در بهشت زهرا نماز را خواندند.آن روز او غسالخانه جدید بهشت زهرا را افتتاح کرد. پس از احوالپرسی با غسال تنومند آن جا، به او گفت، "مرا که این جا آوردند خوب بشویی!"[54]
آخرین کسی هم که پیش آقا بود فردی به نام چهپور است. ولی الله چهپور."یک وقت خانم گفت، "پاشو! آقا دارد صدایت می‌کند." گفتم،"بگذار بخوابم." گفت،"پاشو! آقا بالای پله ها ایستاده و دارد صدایت می‌کند." بلند شدم و دیدم آقا بالای پله‌هاست و گفت، "من حالم به هم خورده. مثل اینکه سرماخورده‌ام." گفتم،"بروم دکتر بیاورم؟" گفت،"نه، لازم نیست.سرما خورده‌ام. کولر اتاق مرا خاموش کن." رفتم و کولر اتاق آقا را خاموش کردم. بعد گفت،"روغنی چیزی بیاور روی سینه من بمال." خانم از مکه پماد آورده بود. آن را به سینه آقا مالیدم. آقا یک شال نازک مشکی، مثل یک عمامه کوچک داشت. گفت،"این را محکم دور سینه من ببند."[55] افاقه نکرد.همانی شد که آقا خودش گفته بود."آقا گفته بود،"مثل اینکه قرار است برویم ببینیم آن طرف چه خبر است!" که خانم گفته بود،" آقا! این فرمایشات چیست که می‌فرمایید؟" و از این صحبت‌ها. آقا باز تکرار کرده بود،"خیر باید برویم ببینیم آن طرف چه خبر است!" "[56]
و این گونه شد که "آقا" ساعت 1:45 بامداد دوشنبه، نوزدهم شهریور ماه 1358 در گذشت.[57]
****
تشییع جنازه‌اش عجیب بود.مردم بیل و کلنگی که با آن قبر کنده بودند را می‌بوسیدند. شعارشان هم این بود: ای سید ما سرور ما جای تو خالی، ای نایب پیغمبر ما جای تو خالی.
****
ازدواجش با بتول علائی فرد اسفند 1316 بود.همسرش 14 ساله بود و خودش 16 یا 17 ساله.خانم فامیل آقا بود.خانم 31 اردیبهشت سال 1386 درگذشت.10 فرزند داشتند. دخترها: بدری، وحیده، اعظم و پسرها حسین و مهدی و مجتبی و ابوالحسن و محمد رضا و بدری از همه بزرگتر بود.(نام باقی فرزندان برای نگارنده معلوم نیست)
***
می‌گفت:سیمین دانشور مثل دختر من است.[58] به طاهره صفارزاده می‌گفت:"خانم صفارزاده! به جدم قسم شعر شما در زندان به ما روحیه می‌داد."[59] برای جلال- پسر عمویش-هم می‌گفت که جوانی بود فوق العاده با استعداد، با سواد و مبارز.از کتاب‌هایش هم غرب زدگی و خسی در میقات را بهترین می‌دانست. به جلال گفته بود:«این وضعی که برای تو پیش آمده که بر اثر آن به مکاتب دیگر روی آوردی، نتیجه‌ی فشاری است که خانواده بر شما وارد می‌کرد.» و منظورش از فشار این بود که «مثلا به اجبار او را به شاه عبدالعظیم می‌بردند تا دعای کمیل بخواند.»[60] برای شریعتی هم سخن داشت:«آل احمد و شریعتی و امثال اینها روشنفکران صادق و پژوهشگر و حقیقت‌طلبی هستند که پوچی مکاتب مادی و دعاوی دیگران را درک کرده اند و نیاز‌های انسان و دعوت فطرت را فهمیده‌اند، اما آنچه از مذهب و اسلام در برابرشان نمود عینی دارد،چهره‌ی وارونه و سیمای کریهی است که موجب جذب آنها به بعضی از دیدگاه ها و مکاتب می‌شود.
این قبیل از روشنفکران دارای فطرت پاک و قوه ی ادراک سالمی هستند.مذهب خرافی و سنتی را نمی‌توانند بپذیرند، اما اگر یک مذهب واقعی توحیدی با شیوه‌های استدلالی و به اصطلاح از موضع بالاتر به آنها ارائه شود، به سرعت جذب شده و تسلیم می‌شوند.»[61] در مراسم ترحیم شریعتی در حسینیه‌ی ارشاد هم حرف جالبی زد:«"ماشین دودی حضرت عبدالعظیم تا وقتی که ایستاده بود، کسی به آن کار نداشت، اما همین که راه می‌افتاد، همه شروع می‌کردند به سنگ زدن به آن. دکتر شریعتی هم این همه چوب و کتکی که در جامعه خورد، به این دلیل بود که در جامعه تحرک ایجاد کرده بود."»[62]
****
اصولا در منشش طرد نبود.اهل آشتی و مدارا بود. یکی به خاطر ابعاد انسانی و یکی به خاطر اینکه دلش به حال آنها می‌سوخت.«"همین آقایان افسرهای توده‌ای، در زندان بارها گفتند ما مکتبی ندیدیم و وسیله‌ای برای فریاد نداشتیم که به حزب توده پیوستیم. این یک مسئله را باز هم بگویم: من بالشخصه به این جور مردم فداکار و مقاوم که کشته دادند، بیست و پنج سی سال در زندان بوده‌اند، از جهت انسانیت و نه از جهت مکتب و وابستگی به مکتب خاصی، احترام می‌گذارم." ما هیچ وقت، هیچکس را طرد نمی‌کنیم.»[63] ادعایش هم این بود که:« من طرد فرد نمی‌کنم. طرد فکر می‌کنم.»[64] « یا حتی موقعی که نگذاشتند قاسملو در مجلس بیاید، آقا می‌گفت،"مجلس جایی است که باید افکار مختلف در آن وجود داشته باشد." آقا معتقد به افکار یکدست نبود. می‌گفت باید افکار متفاوت باشند و اگر شما حرف حقی دارید، شما برنده‌اید، نه صاحبان افکار انحرافی."» [65] نه در مورد سیاست که در مورد دین هم همین طور بود.«جنب مسجد هدایت کوچه بن بستی بود که در انتهای آن سینمائی احداث شده بود. در ورودی مسجد هم کنار در سینما بود.عده ای از نمازگزاران درصدد جلوگیری از فعالیت سینما بودند آیت الله طالقانی که در همه جا دوراندیشی خاصی داشتند، از این کار جلوگیری کردند و دستور دادند تابلوئی بنویسند و بر سر در مسجد نصب کنند و با سینما کاری نداشته باشند روی تابلو نوشته شده بود: متاع کفر و دین بی مشتری نیست//گروهی آن، گروهی این پسندند.مدتی گذشت، صاحب سینما خدمت ایشان رسیده و استدعا کرده بود که آقا دستور بدهند فیلم‌هائی که مفسد اخلاق است، نمایش ندهند. قرار شد رفت و آمد به مسجد از در خیابان استانبول انجام شود و قضایا به صورت مسالمت‌آمیز حل شد.» [66] در مورد معاندان دین حتی. «همه کتاب‌های کسروی را خوانده بود. یادم هست یک قفسه کامل از کتاب های او را داشت. من علاقمند شدم کتاب های کسروی را بخوانم. از آقا پرسیدم،"شما نظرتان در مورد این آدم چیست؟" گفت، " ماها باعث شدیم کسروی منحرف شود."خودش با کسروی جلسه گذاشته بود و مباحثه می کرد.» به خاطر همین هم به او پدر می‌گفتند.همه را دوست داشت و همه نیز او را دوست داشتند. «وقتی که در نماز جمعه بخشی از چپی ها را با تعبیر "جوجه کمونیست ها" طرد کرد، یکی از آنها می‌گفت، " درست است که آقای طالقانی با چنین تعبیری از ما نام برد، ولی ما فراموش نمی‌کنیم که هر وقت به استیصال می‌رسیدیم و جای دیگری را نداشتیم که به او پناه ببریم، آقای طالقانی پناهگاه ما بود."»[67]
****
جلال رفیع نقل می کند که:« بودم. یک روز دیدم ایشان دارند در حیاط زندان خم می شوند و چیزی را برمی‌دارند و دوباره این کار را تکرار میکنند. توجهم جلب شد. رفتم جلو و گفتم، "آقا! دارید ورزش می‌کنید؟ چیزی گم شده؟" انگشتشان را روی بینی گذاشتند و گفتند،"صدایش را در نیاور. می‌خواهم با یکی از رفقا شوخی کنم." گفتم، " کی؟" گفت،"اگر به کسی نمی‌گویی، به تو می‌گویم. می‌خواهم سر به سر آقای لاهوتی بگذارم." آقای لاهوتی نمی‌دانم واقعاً از بعضی چیزها ترس و نگرانی داشتند و مثلاً از حشرات می‌ترسیدند...خلاصه دیدم که آقای طالقانی دارند ملخی را می‌گیرند. لحظاتی که گذشت، دیدم صدای داد و بیداد آقای لاهوتی به هوا بلند شد. آمدم داخل بند و دیدم همه دارند می‌خندند و آقای لاهوتی هم دارند پیراهنشان را عوض می کنند و با همان لحن و صدایی که هم شوخی بود و هم جدی دارد داد و بیداد می کنند که، "چرا این کار را کردید؟" و آقای طالقانی هم از خنده غش کرده‌اند و می‌گویند،"ای مرد! نباید بترسی. اگر ساواک چنین کاری با تو می‌کرد تکلیفت چه می شد؟ تو از شلاق نمی‌ترسی. از حشره می‌ترسی؟ آن هم این حشره که هیچ ضرری ندارد. ما که مار و عقرب توی لباس شما نینداخته‌ایم."»[68] و این همان مردی است که جرات نداشتند به او دستبند بزنند. در زندان عبایش را از او نگرفتند و وقتی می گفتند آقا رئیس زندان را کار دارد مدتی طول نمی کشید که رئیس می‌آمد.هم آن طور بود و هم این طور.قرآن است دیگر.رحماء بینهم اشداء علی الکفار.در این اشداء هم منصف بود« رحیم علی خرم و مقدم، رئیس ساواک را گرفته بودند و آورده بودند دفتر. آقا می گفت این را الکی گرفته‌اند. توی این شلوغ پلوغی‌ها او را کرده بودند رئیس ساواک. یکی دو باری هم به خدا بیامرز خلخالی اعتراض کرد که،"آقا! این جوری صحیح نیست".»[69]
****
نظریه‌ی اجتماعی اش شورا بود.اساس حکومت را شورا می‌دانست.رای همه‌ی مردم که ما را از استبداد باز می داشت.بنیان نظریه هم در قرآن بود. آیت الله می‌گوید:« پایه و مایه تمدن به معنای واقعی آن همین است؛ مشورت، احترام متقابل، رای دادن و رای گرفتن.»[70] در اخلاق شخصی هم خیلی به این مساله اهمیت می‌داد.« وقتی در محراب مسجد هدایت می‌نشست و در حلقه جوان‌های دانشگاهی و فعال آن روزها تفسیر می‌گفت، بسیار اتفاق می‌افتاد که در میانه کلام، رو به آنها می‌کرد و می‌پرسید، "نظر شما چیه؟" این نظرخواهی، یک تظاهر و یا تاکتیک روانشناسانه نبود. واقعی بود. واقعا نظر می‌پرسید و اعتنا می‌کرد.»[71] از نظر مشروعیت اعتقاد داشت که:«در منظر آیت الله طالقانی هر نوع حکومت غیر دینی نامشروع است و در عصر غیبت، حکومت دینی مشروع،حکومت نائبان امام عصر( ع) یعنی عالمان دینی است؛ کسانی که علاوه بر نیابت علمی از امام معصوم، برخوردار از ملکه تقوی و به دور از هوا و هوس باشند.»[72] برای حاکم هم گاهی وظیفه ی نظارتی قائل است و گاهی وظیفه‌ی اجرایی.به طور کلی نظریه‌ی مدون و اساسی ندارد.مطالب مختصر را می توان از تفاسیر قرآنش و ترجمه‌ی تنزیه المله اش بیرون آورد. در ادامه‌ی اندیشه‌ی سیاسی او باید گفت که«او در مبحث حکومت، افراد را به نوعی، به محرم و نامحرم تقسیم می‌کند و گروهی را که عملکرد سوء دارند، نه تنها مجاز به شرکت در حکومت نمی‌داند، بلکه طردشان را لازم می‌شمرد.»[73] « طاغوت را این گونه معنا می‌کرد :"هر سرکشی که مردمان را به اسارت کشد، هر سرکشی بر اندیشه و آزادی و حق خلق." و"قسط" را عدالت اجتماعی می‌دانست، برگرداندن امانت‌های مردم به خودشان می‌دانست، امانت‌ها را، استعدادها و تجربه‌ها و تخصص ها می دانست و اینکه هر کس و هر چیزی در جای خود قرار گیرد، یعنی شایسته‌سالاری و حاکمیت ضوابط و آزادگی.»[74]
برای استبداد و آزادی هم حرف داشت.«"آدم‌ها مثل نهالند. اگر با استعداد باشند، اگر به خاکی، آب و آفتابی برسد، بذرها برمی‌کشند، نهال‌ها رشد میکنند. استبداد چون پوسته زمین است، مانع رشد است، ولی آزادی چون آب و آفتاب است بر جان آدم‌ها، همه آدم‌ها."»[75]
****
واین مختصر زندگی مردی بود که جامع بود.هم به معنای کاملش و هم به معنای اسم فاعلش. یعنی جمع کننده.کسی که خدا را داشت و غیر او را نداشت و هرکه او را بخواهد غیر او را نمی‌خواهد.
[1] تهمینه مهربانی، شاهد یاران، یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386، ص 138
[2] نام منطقه ای در کرمانشاه
[3] داستان طلوع مهر طالقان،سید محمدحسین میرابوالقاسمی،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22/ شهریورماه 1386،ص140
[4] همان،ص 139
[5] سید محمدحسین میرابوالقاسمی،پیشین،ص140
[6] از توابع بخش طالقان شهرستان ساوجبلاغ استان تهران
[7] سید محمدحسین میرابوالقاسمی،پیشین،ص140
[8] من بی خبر از خویشم،زندگی نامه ی خود نوشت آیت الله طالقانی، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص8
[9] همان جا
[10] آیت الله سید محمود طالقانی، ویدا معزی نیا، سایت موسسه ی تاریخ معاصر ایران، بخش رجال
[11] علیرضا پرهیزکار، پیشین، ص 133
[12] آیت الله سرخ، محمد حیدری،شهروند امروز، شماره ی 16،شهریور 1386، ص 44
[13] علیرضا پرهیزکار، پیشین،ص 133
[14] فرید مدرسی، پیشین، ص 47
[15] علیرضا پرهیزکار، پیشین، ص 133
[16] زندگی نامه ی خود نوشت آیت الله طالقانی،پیشین، ص8
[17] ویدا معزی نیا، پیشین
[18] علیرضا پرهیزکار، پیشین، ص 133
[19] همان جا
[20] محمد حیدری، پیشین، ص45
[21] همان جا
[22] همان جا
[23] همان جا
[24] همان جا
[25] نشاط یک رنج مدام،خاطرات منتشر نشده مرحومه بتول علائی فرد،همسر آیت الله طالقانی، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22/ شهریورماه 1386،ص 53
[26] از اطلاق روشنفکر به طالقانی پرهیز دارم،گفت‌و‌گو با محمد جواد حجتی کرمانی، شاهد یاران، یادمان آیت الله طالقانی شماره 22/ شهریورماه 1386،ص 88
[27] کارنامه علمی و عملی آیت الله طالقانی در آئینه توصیف شهید آیت الله بهشتی، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص 56
[28] "طالقانی و تغییر ایدئولوژی در سازمان مجاهدین" در گفت و شنود شاهد یاران با مهدی غیوران و طاهره سجادی ، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22/ شهریورماه 1386،ص 113
[29] همان جا
[30] فرید مدرسی،پیشین،ص47
[31] محمد حیدری،پیشین،ص46
[32] فرید مدرسی،پیشین،ص47؛برای مطالعه‌ی متن نامه‌ها و تلگراف‌ها ر.ک ابوذر امام و مالک اشتر انقلاب، پاسخ‌های مکتوب حجت الاسلام‌و‌المسلمین سید‌هادی خسروشاهی، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،صص 24- 20
[33] از مسکوت گذاردن طالقانی سودی نمی‌بریم،گفت‌و‌گو با ابوذر بیدار، شاهد یاران، یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص28
[34] " جلوه‌هائی از سلوک سیاسی آیت الله طالقانی" در گفت و شنودشاهد یاران با دکتر سید کاظم اکرمی، شاهد یاران، یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386، ص116
[35] برای ما بهترین دوست بود، آیت الله طالقانی در قامت یک پدر" در گفت و شنود شاهد یاران با سید حسین طالقانی، شاهد یاران، یادمان آیت الله طالقانی شماره 22/ شهریورماه 1386،ص49
[36] مصاحبه با سید‌هادی خسرو شاهی، پیشین،ص 23
[37] صحیفه‌ی نور،جلد اول،ص62
[38] نوآوری‌های تفسیری خود را شجاعانه بیان می‌کرد،مصاحبه با حبیب الله عسگر‌اولادی، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص67
[39] مصاحبه با سید‌هادی خسرو شاهی،پیشین،ص 23
[40] چکامه شهید دکتر مصطفی چمران در سوگ آیت الله طالقانی، شاهد یاران، یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص60
[41] ویدا معزی نیا،پیشین
[42] از خیلی‌ها اصولگراتر بود، آیت الله طالقانی در قامت یک پدر" در گفت و شنود شاهد یاران با سید مهدی طالقانی، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص 36
[43] مصاحبه با سید هادی خسرو شاهی،همان جا
[44] خاطرات مرحومه بتول علائی فرد،پیشین،ص54
[45] عظمت روح او همه را تحت تاثیر قرار می داد، " منش فکری و عملی آیت الله طالقانی" در گفت و شنود شاهد یاران با آیت الله محمدرضا مهدوی کنی، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص 10
[46] " یاد روزهای زندان" در گفت و شنود شاهد یاران با اسدالله بادامچیان، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص 82
[47] آن پیر پاک ما،غلامرضا امامی، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص 128
[48] خاطرات بتول علائی فرد، پیشین،ص55
[49] مصاحبه با حبیب الله عسگر اولادی،پیشین،ص 68
[50] علیرضا پرهیزکار،پیشین،ص 137
[51] به نام پدر،محمد قوچانی، شهروند امروز، شماره ی 16،شهریور 1386، ص 4
[52] بوی پیراهن یوسف،دکتر احمد جلالی، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص 86
[53] همان، ص 87
[54] همان،ص 87
[55]آیت الله طالقانی، انقلا ب و پس از انقلا ب،گفت و گو با ولی الله چهپور، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص 98
[56] همان جا
[57] محمد حیدری،پیشین
[58] گفت و شنود شاهد یاران با جلال رفیع، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص 75
[59] پاسخ‌های مکتوب دکتر طاهره صفارزاده به پرسش‌های شاهد یاران، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص 118
[60] سیر سلوک آل احمد،زمینه ها و آثار در آیینه ی روایت آیت الله سید محمد طالقانی،کتاب ماه فرهنگی تاریخی یاد آور،یادمان جلال آل احمد، سال اول،شماره سوم،شهریور،مهر و آبان 1387،ص9
[61] همان جا
[62] گفت و شنود شاهد یاران با سید محمد صادق قاضی طباطبایی ، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص 103
[63] علیرضا پرهیزکار،همان جا
[64] گفت و شنود شاهد یاران با جلال رفیع،پیشین،ص 74
[65] گفت و شنود شاهد یاران با سید حسین طالقانی،پیشین،ص 45
[66] " جلوه هائی از سلوک فرهنگی آیت الله طالقانی" در گفت و شنود شاهد یاران با حجت الاسلام والمسلمین ابراهیم وحید دامغانی،، شاهد یاران،یادمان آیت الله طالقانی شماره 22 / شهریورماه 1386،ص 122
[67] گفت و شنود شاهد یاران با دکتر سید کاظم اکرمی، پیشین، ص 116
[68] گفت و شنود شاهد یاران با جلال رفیع،پیشین،صص 72 و 73
[69] گفت‌و‌گو با ولی الله چهپور،همان جا
[70] علیرضا پرهیزکار،پیشین،ص 136
[71] دکتر احمد جلالی،پیشین،ص 84
[72] علیرضا پرهیزکار،پیشین،ص 135
[73]علیرضا پرهیزکار،پیشین،ص 137
[74] غلامرضا امامی،همان جا
[75] همان،ص 127
منبع: آینده
نظر شما :