سند محرمانه: خطری حکومت شاه را تهدید نمی‌کند

شیدا قماشچی

تاریخ ایرانی: آژانس اطلاعات دفاعی ایالات متحده که در سال ۱۹۶۱ تأسیس شد یکی از بزرگترین سازمان‌های اطلاعاتی دولت آمریکاست که ۱۷ هزار نفر را به استخدام درآورده است و از آن میان هزاران نفر در خارج از آمریکا مستقر هستند. بودجهٔ درخواستی این سازمان در سال مالی ۲۰۱۳ رقم ۳.۱۵ میلیارد دلار بود. دی‌آی‌اِی (آژانس اطلاعات دفاعی ایالات متحده آمریکا) یکی از محرمانه‌ترین سازمان‌های جامعهٔ اطلاعاتی آمریکاست و همواره دسترسی به اطلاعات اولیه مربوط به ساختار، عملکرد و فعالیت‌هایش را رد کرده است. آرشیو امنیت ملی آمریکا (DIA) به تازگی بیش از ۵۰ سند را منتشر کرده که بسیاری از آن‌ها برای نخستین بار منتشر می‌شوند، تا از تاریخ ۵۰ سالهٔ دی‌آی‌اِی پرده بردارد.

به گزارش «تاریخ ایرانی»، گزارش درون سازمانی مربوط به یکی از ماموران بدنام عراقی مشهور به CURVEBALL (توپ بیسبال) و اطلاعات غلطی که او راجع به برنامهٔ سلاح‌های کشتار جمعی عراق فراهم کرده بود، یک گزارش ۱۸۰ صفحه‌ای مربوط به پروندهٔ آنا بلن مونتس تحلیلگر دی‌آی‌اِی که به جرم جاسوسی برای کوبا متهم شناخته شد، تحلیل‌هایی از برنامه‌ سلاح‌های کشتار جمعی چین و عراق و همچنین توجه دی‌آی‌اِی به فعالیت‌های Psychoenergetics همچون تله‌پاتی و ماورای احساسی، از جمله مواردی هستند که در این اسناد افشا شده‌اند. همچنین چندین نسخه از مجلات درون سازمانی با عنوان Communique نیز در این اسناد آمده‌اند که حاوی اطلاعاتی هستند که این سازمان تحت قانون آزادی اطلاعات از انتشار آن خودداری می‌ورزید.

دی‌آی‌اِی نیز به همراه سی‌آی‌ای بر مسائل سیاسی ایران سال ۱۹۷۸ متمرکز بوده و همچون آن‌ها از سقوط ناگهانی حکومت شاه بی‌خبر بود. در یک ارزیابی در آگوست سال ۱۹۷۸ نوشته شده که «اگرچه ماه‌های پیش رو پر فراز و نشیب خواهند بود ولی خطری حکومت شاه را تهدید نمی‌کند». در سال‌های پس از آن دی‌آی‌اِی مقالاتی راجع به کشور همسایهٔ ایران – عراق - منتشر کرد. طی سال‌های پس از نخستین جنگ خلیج فارس، این سازمان تلاش‌های ایالات متحده برای شناسایی و انهدام موشک‌های کوتاه بُرد عراقی را مورد ارزیابی قرار داد.

در سال ۲۰۰۱ دی‌آی‌اِی در مجلهٔ اطلاعات نظامی مقاله‌ای منتشر و در آن به موضوع خرید لوله‌های آلومینیومی توسط عراق اشاره کرد و همچون سی‌آی‌ای و مرکز اطلاعات ملی به این نتیجه رسید که بعید است این لوله‌ها با مقاصد نظامی مرسوم تهیه شده باشند. در سال ۲۰۰۲ برنامهٔ تسلیحات هسته‌ای عراق را منتشر کرد که قسمت اعظم آن پیش از اینکه چاپ شود در دسترس عموم قرار گرفت.

ارزیابی آژانس اطلاعات دفاعی ایالات متحده آمریکا در ۱۶ آگوست ۱۹۷۸ (۲۵ مرداد ۱۳۵۷) درباره ایران از این قرار است:

ناآرامی‌های اخیر شامل فعالیت‌های ضد آمریکایی

۲۷ جولای – شیراز - تمامی شیشه‌های کانون ایران - آمریکا توسط معترضین شکسته شدند.

۱ آگوست – اصفهان - بمب … به داخل مجموعهٔ کنسولگری آمریکا پرتاب شد.

۶ آگوست – شیراز - جمعیت سعی داشتند تا وارد مجموعهٔ کانون ایران - آمریکا شوند.

۸ آگوست – شیراز - جمعیت که از طرف مسجد به سمت ساختمان کانون ایران - آمریکا حرکت کرده بودند توسط پلیس متفرق شدند.

اوایل ماه آگوست - اصفهان - چندین آمریکایی گزارش دادند که تهدید شده‌اند.

خلاصه:

از ۲۱ ژوئیه ایران شاهد موجی از مخالفت‌هاست که در پنج ماه ابتدایی سال کل کشور را فراگرفته است. عناصر مخالف شاه به مقابله با حکومت برخاسته‌اند و درگیری‌های جدی میان آن‌ها درگرفت که در آن ۱۲ تا ۲۰ نفر کشته، تعدادی مجروح و چند صد نفر نیز دستگیر شدند. دیگر مخالفان شاه از جمله لیبرال‌ها، دانشجویان و گروه‌های تروریستی در حاشیه به مبارزه مشغولند. اگرچه این گروه‌ها ایدهٔ مشخصی برای آینده ایران ندارند ولی در مخالفت با شاه متحد هستند.

به نظر می‌رسد که در ناآرامی‌های اخیر احساسات ضد آمریکایی شدیدتر شده است. در تلاش برای حذف یکدیگر گفتمان ضدآمریکایی این گروه‌ها تشدید می‌شود و ممکن است شاهد بیگانه‌هراسی در ایران باشیم. این مساله ممکن است برای جامعهٔ بزرگ آمریکایی حاضر در ایران مشکل‌آفرین باشد، به خصوص آن دسته از آمریکایی‌ها که در میان ناآرامی‌های شهرهای سنتی گرفتار شده‌اند.

کشتارهای اخیر ممکن است دور جدیدی از تظاهرات مذهبی را در پی بیاورد، همانند آنچه که در اوایل سال شاهد بودیم. اکنون ماه رمضان است و عزاداری‌های آخر ماه آگوست زمینه را برای تظاهرات بعدی فراهم می‌کنند. حکومت ممکن است بتواند شرایط را تحت کنترل خود در بیاورد ولی شاه با یک مساله روبروست: چگونه به مترقی ساختن جامعه ادامه دهد بی‌آنکه برای حفظ نظم منتقدانش را سرکوب کند؟

پیش‌زمینه

طغیان مجدد چند هفتهٔ گذشته در ایران از جهات بسیاری به آنچه که در فاصلهٔ ماه‌های ژانویه تا می اتفاق افتاد، شباهت داشت. این ناآرامی‌ها در مخالفت مذهبیون با شاه و سیاست‌های سکولاریزاسیون و مدرنیزاسیون او ریشه دارد. این بار نیز تظاهرات‌کنندگان بانک‌ها، سینماها، وسایل نقلیه و مراکز تجاری را هدف قرار دادند. گروه‌های دیگر همچون آزادیخواهان، دانشجویان، پیروان حزب منحل شدهٔ جبههٔ ملی و گروه‌های شبه تروریستی از این تظاهرات حمایت کردند ولی در آن شرکت نداشتند. اگرچه تظاهرات همانند قبل است ولی تغییراتی نیز در آن به چشم می‌خورد.


ظهور مجدد مخالفان

مشکلات اخیر در روز ۲۱ ژوئیه آغاز شد، مناسبتی مذهبی که نزد مسلمانان شیعهٔ ایران اهمیت بسزایی دارد. پیروان آیت‌الله خمینی این بار در عوض اجرای مراسم همیشگی تصمیم به برگزاری تجمعات سیاسی گرفتند. مراسم یادبود آیت‌الله کافی، یکی از رهبران برجستهٔ مذهبی در شهر مشهد، به درگیری میان نیروهای حکومتی و تظاهرات‌کنندگان ختم شد. گزارش‌های مشابهی از شهرهای دیگر هم دریافت شد که نشان از دخالت تندروهای مذهبی داشت.

در هفته‌های بعدی نیز مراسم ترحیم آیت‌الله کافی و کشته‌شدگان درگیری‌های هفتهٔ اخیر به ناآرامی‌های بیشتر انجامید. شایعات مبنی بر کشته شدن آیت‌الله کافی به دست نیروهای امنیتی حکومت باعث تشدید ناآرامی‌ها شد. اصفهان شاهد بیشترین خشونت‌ها بود و پنجره‌های بسیاری در این شهر شکسته شدند. مطبوعات تحت نظارت حکومت گزارش دادند که در جریان درگیری‌های خشونت‌آمیز دو هفتهٔ اخیر ۳۰۰ نفر دستگیر، شش نفر کشته و ۲۶ نفر مجروح شدند. حوادث با بمب‌گذاری در کنسولگری آمریکا در اصفهان به اوج خود رسید. این حمله تلفاتی بر جای نگذاشت و اولین فعالیت آشکار ضدآمریکایی در چند ماه اخیر بود.

روزهای ۵ تا ۱۰ آگوست به نسبت آرام بود ولی خشونت و درگیری در شهر مذهبی قم و اصفهان و شیراز جریان داشت. تندروهای مذهبی از هر مناسبتی استفاده می‌کردند، از مراسم ترحیم آیت‌الله کافی گرفته تا روز مشروطیت و آغاز ماه رمضان. دستگیری یکی از رهبران مذهبی در اصفهان به دست ساواک نیز به تظاهرات ضد حکومتی دامن زد.

در ۱۱ آگوست در دومین شهر بزرگ ایران یعنی اصفهان حکومت نظامی اعلام شد. تلاش پلیس برای متفرق ساختن تظاهرات‌کنندگان مذهبی به خشونت انجامید و نیروهای ارتش وارد ماجرا شدند تا نظم را بازگردانند. حکومت نظامی مقرر و اجتماع بیش از سه نفر هم ممنوع اعلام شد. حکومت نظامی به مدت یک ماه برقرار بوده و در صورت لزوم در شهرهای دیگر هم به اجرا در خواهد آمد. گزارش‌های تأیید نشده حاکی از آن است که این مقررات در سه شهر کوچک نزدیک اصفهان نیز به اجرا درآمده است. اجرای سریع حکومت نظامی در مراکز صنعتی و توریستی حاکی از وخامت اوضاع است و اینکه حکومت قصد دارد با تمام قوا در برابر تندروها بایستد و نظم را بازگرداند. میزان تلفات در اصفهان و دیگر شهرها از ۱۱ آگوست به اینسو افزایش یافته است ولی رقم مشخص قابل اعتمادی از تعداد کشته‌شدگان و مجروحین در دست نیست.

آزادی سیاسی به عنوان یک راهکار

پس از سرکوب نیروهای مخالف حکومت شاه در ماه می، اکثر رهبران مذهبی مایل هستند تا اوضاع آرام شود. به نظر می‌آید که شاه و مذهبیون وارد مذاکره شده‌اند. همزمان تاکید حاکمیت ایران بر سیاست‌های آزادی‌طلبانه و آمادگی برای برگزاری انتخابات مجلس در سال آینده در صدر اخبار قرار دارد.

این آرامش نسبی به مذاق برخی از مخالفان تندروی سلطنت خوش نیامد. پیروان رهبر در تبعید که مخالف سلطنت بودند در بسیاری از این خشونت‌ها دست داشته‌اند و اعضای حزب توده یا حزب کمونیست نیز از گروهای مذهبی وفادار به [آیت‌الله] خمینی پشتیبانی کرده‌اند. ملی‌گرایان قدیمی نیز که تمایلات چپی دارند از فعالیت‌های ضد حکومتی استقبال کرده‌اند. اگرچه این گروه‌ها طرحی برای آیندهٔ ایران ندارند و ایده‌هایشان متفاوت است ولی در مخالفت با شاه و حکومت فعلی همصدا و متحد هستند.

از ناآرامی‌های اخیر اینگونه بر می‌آید که مخالفان حکومتی لحنی ضدآمریکایی برای خود برگزیده‌اند. اعضای جبههٔ ملی که از مخالفان قدیمی شاه به شمار می‌آیند ادعا کرده‌اند که شاه بازیچهٔ دست آمریکاست و از واشنگتن فرمان می‌گیرد. آن‌ها به سیاست‌های لیبرالیزاسیون و حقوق بشر شاه اشاره کرده‌اند و آن را نمونه‌ای از پیروی از فرامین ایالات متحده دانسته‌اند. شواهد حاکی از آن است که مخالفان شاه بر این نظرند که ایالات متحده، شاه را برای بهبود اوضاع سیاسی ایران تحت فشار قرار نمی‌دهد. عناصر مذهبی به خصوص در اصفهان از این مضمون ضدآمریکایی استفاده می‌کنند.

[آیت‌الله] خمینی از مدت‌ها پیش علیه حضور آمریکا در ایران سخنرانی می‌کرد و ادعا داشت که ایالات متحده حامی اصلی شاه بوده و ثروت ایران را استعمار می‌کند و آمریکاییان در ایران از امتیازات مخصوصی برخوردار هستند. ایرانیان معمولاً خارجی‌ها را مقصر می‌دانند و آمریکا هدف خوبی برای این منظور است. برخی از رهبران مذهبی برای فائق آمدن بر رقبایشان در میان اپوزیسیون، موضع سخت‌تری در مخالفت با حکومت اتخاذ می‌کنند. این موضع‌گیری را در شدت گرفتن احساسات ضدآمریکایی و بیگانه‌ستیزی ایرانیان می‌توان مشاهده کرد. این مساله می‌تواند برای ۳۷ تا ۴۰ هزار آمریکایی ساکن ایران مشکل‌آفرین شود.

مواضع ضدآمریکایی در سطح جامعه قابل تشخیص نیست و به اپوزیسیون تندرو محدود است. اما فعالیت‌های ضدآمریکایی در چند هفتهٔ اخیر شدت یافته است به خصوص که در ناآرامی‌های داخلی طی پنج ماه نخست امسال احساسات ضد آمریکایی اندکی مشاهده می‌شد. علاوه بر آن جامعهٔ بزرگ آمریکایی که ساکن شهرهای سنتی چون اصفهان و شیراز هستند می‌توانند در این ماجرا گیر بیافتند. آمریکاییان ساکن اصفهان در رستوران‌ها و مغازه‌هایی رفت‌وآمد می‌کنند که در محله‌های کوچکی واقع شده‌اند و به این ترتیب تمرکز آمریکاییان در یک محل کوچک زیاد بوده و احتمال وقوع حادثه افرایش می‌یابد.

چشم‌انداز

مشکل قدیمی شاه همچنان پابرجاست: چگونه جامعه ایران را مترقی کرده و همزمان نظم را حفظ کرد بی‌آنکه مخالفان به شدت سرکوب شوند؟ اپوزیسیون او را تحت فشار قرار داده‌اند تا آزادی را افزایش دهد ولی نیروهای امنیتی از محدودیت‌های اعمال شده به تنگ آمده‌اند. اکثریت مردم از تکرار ناآرامی‌ها خسته‌اند و خواستار برقراری نظم و قانون هستند. به نظر می‌رسد که شاه برای آیندهٔ نزدیک همین تاکتیک را حفظ خواهد کرد و شاید یک تلاش دیگر انجام دهد تا با اپوزیسیون مذهبی مذاکره کند. به هر صورت اگر نیاز باشد بار دیگر از نیروهای امنیتی استفاده خواهد شد. حکومت نظامی اصفهان از عزم شاه برای بازگرداندن نظم و قانون خبر می‌دهد.

احتمال وقوع درگیری در آینده بسیار زیاد است. تاکنون برگزاری مراسم چهلم کشته‌شدگان هر بار به خشونت انجامیده است. به این ترتیب انتظار می‌رود که دور جدیدی از خشونت‌ها در ۲۲ ژوئیه آغاز شود. همزمان ماه رمضان نیز در جریان است و ممکن است تنش‌ها افزایش بیابد. روزهای ۲۴ تا ۲۶ آگوست که شیعیان ایران برای مهم‌ترین رهبر معنویشان امام علی عزاداری می‌کنند نیز دورهٔ خطرناکی خواهد بود. با بازگشایی مدارس در ماه آینده، دانشجویان و دانش‌آموزان نیز به جمعیت تظاهرات‌کننده خواهند پیوست.

ماه‌های پیش رو برای ایران ماه‌هایی آشفته خواهد بود. خطری متوجه ثبات حکومت شاه نیست ولی درگیری میان حکومت و مخالفان ادامه خواهد یافت.