انجمن اسلامی مهندسین؛ کلاه دوم بازرگان
***
اساساً انگیزه شما برای تشکیل انجمن اسلامی مهندسان چه بود؟
ابوالفضل بازرگان: انگیزه و هدف اصلی بنیان‌گذاران انجمن، که در رأس آن‌ها مرحوم مهندس مهدی بازرگان قرار داشت، مقابله با هجوم افکار غربی به ایران بود که بخشی از آن را افکار سوسیالیستی و مارکسیستی و طبعاً ضد دینی، تشکیل می‌داد و یک بخش دیگر هم افکار مدرنیستی بود که آن هم از منظری ضد دینی یا لااقل غیردینی محسوب می‌شد. در چنان شرایطی، برخی افراد جامعه، به‌ویژه جوانان، متأثر از این نوع افکار و تبلیغات فریبنده بودند و از اسلام دور می‌شدند. یک دلیل این بود که ساختار حکومت دینی نبود و علاقه‌ای هم به ترویج دین نداشت، حتی ترجیح می‌داد نوعی دین بی‌خطر و بدون مقابله و مبارزه میان مردم وجود داشته باشد که مردم فقط به احکام شرعی خود برسند، عباداتشان را انجام دهند و کاری به حکومت نداشته باشند. در چنان شرایطی بود که مهندس بازرگان و عده‌ای از دوستانشان احساس تکلیف کردند و انجمن اسلامی مهندسان را به وجود آوردند. کار انجمن، با آنکه همه اعضایش مهندس بودند، بیشتر جنبه فرهنگی، اجتماعی و دینی داشت تا بتواند اسلام واقعی را، که هم خصلت رحمانی دارد و هم مبارز و مولد است، عرضه کند.
مؤسسان انجمن چه کسانی بودند؟
بازرگان: براساس مدارکی که وجود دارد، اولین گروهی که انجمن را تشکیل دادند متشکل از مهدی بازرگان، عباس تاج، ذبیح‌الله دبیر، عزت‌الله سحابی، منوچهر سالور، قاسم شکیب‌نیا، یوسف طاهری قزوینی، مصطفی کتیرایی و علی‌اکبر معین‌فر بودند؛ البته آقایان احمد زنگنه، محسن عطایی و علی‌اصغر لواسانی هم جزء مؤسسان بوده‌اند، ولی چون مدارک زیادی از دست رفته است، تردید وجود دارد.
چه شد مهندس‌ها تصمیم گرفتند دور هم جمع شوند؟ آیا می‌خواستید زیر پوشش یک انجمن صنفی، کار سیاسی انجام دهید؟
بازرگان: انگیزه‌ها مطلقاً سیاسی نبود و از ابتدای تشکیل انجمن هم قرار بر این شده بود که وارد کار سیاسی نشود.
اما اعضای انجمن افراد سیاسی بودند.
بازرگان: برخی از پایه‌گذاران سیاسی بودند که در اقلیت کامل قرار داشتند. هنگام تأسیس انجمن، به جز آقایان مهدی بازرگان و عزت‌الله سحابی، بقیه افراد غیرسیاسی بودند. آقای علی‌اکبر معین‌فر هم مدت‌ها بعد گرایش سیاسی پیدا کرد. برخلاف شایعاتی درباره عضویت ایشان در نهضت آزادی ایران، آقای معین‌فر جزء هیچ حزب یا تشکیلات سیاسی‌ای نبوده و تنها به عنوان فردی مستقل احساس تکلیف می‌کرده است که کار سیاسی هم انجام دهد. بقیه اعضای اولیه اصلاً سیاسی نبودند. این جدایی از سیاست را خود مهندس بازرگان به شدت حفظ می‌کرد و همیشه می‌گفت دو کلاه دارد؛ در انجمن، فقط کلاه انجمن اسلامی مهندسان را بر سر می‌گذارد و بیرون از آن فعال سیاسی است و کار سیاسی انجام می‌دهد. تک‌تک اعضای انجمن هم اگر بخواهند در بیرون انجمن کار سیاسی کنند، منعی ندارد. در داخل انجمن، هیچ کاری که بشود به آن انگ سیاسی زد، وجود نداشته و این روش همواره حفظ شده است.
علیرضا هندی: یکی از ویژگی‌هایی که مرحوم بازرگان داشتند، صداقت بود. با شناختی که من از ایشان داشتم، می‌دیدم که این صداقت باعث می‌شد هیچ‌وقت زیر پوشش چیزی، کار دیگری انجام ندهند. از ابتدا هم قرار بر این بود که هرکس با دو انگیزه به انجمن بیاید؛ یکی کار فرهنگی و دیگری کار خیر، در حد کارهای مهندسی، آن هم بر پایه‌های اعتقادی. چون خود ایشان هم مهندس و هم استاد دانشگاه بود و اطرافیان ایشان هم تحصیلکرده بودند، انگیزه کار غیرسیاسی به وجود آمد. تا این لحظه هم هیچ فردی در مجموعه انجمن اسلامی مهندسان کار سیاسی نکرده است و ما فقط کارهای فرهنگی انجام می‌دهیم.
بازرگان: اما علت اینکه مهندسان دور هم جمع شدند این بود که مرحوم بازرگان اعتقاد داشتند مشکل ایرانی‌ها «تفرق» است و ما کار جمعی بلد نیستیم؛ بنابراین باید از هر بهانه‌ای استفاده کنیم تا دور هم جمع شویم. به همین منظور، مؤسسات و نهادهای متعددی را مثل «متاع»، که مخفف «مکتب تربیتی و اجتماعی و عملی» بود، ایجاد کردند. احساس دیگر این بود که اگر می‌خواستیم انجمن را خیلی وسیع کنیم و مثلاً عنوان آن را «انجمن اسلامی روشنفکران» بگذاریم، در شکل‌گیری آن به مشکل و تشتت برمی‌خوردیم. از این رو، ترجیح داده شد انجمن یک مقدار محدودتر باشد و افکار به هم نزدیک باشند.
شرایط و سختی‌های تشکیل انجمن در آن برهه زمانی چگونه بود؟
بازرگان: تأسیس انجمن در آن زمان یک کار شجاعانه بود. چهار سال از کودتای ٢٨ مرداد ٣٢ گذشته بود و هنوز دولت کودتا مسلط بود. نهضت مقاومت ملی نیز، بر اثر فشار حکومت، فعالیت اثربخشی نمی‌کرد. رژیم شاه هم علاقه‌ای برای پدید آمدن یک دین سیاسی و محرک نداشت؛ بنابراین، تشکیل یک نوع مقابله محسوب می‌شد. تا پیروزی انقلاب هم انجمن نتوانست رسمیت پیدا کند. شکل‌گیری اولیه انجمن خیلی ساده بود؛ دفتر ثابتی نداشت و جلسات آن در ابتدا در منازل اعضا برگزار می‌شد. هنگامی که انجمن، شرکت «کارآموز» را تشکیل داد، فعالیت‌اش در بُعد مهندسی به این نهاد منتقل شد. در آغاز، شرکت کارآموز یک هنرستان در محله نارمک ایجاد کرد که جلسات انجمن در آنجا تشکیل می‌شد. جای دیگری که برای تشکیل جلسات انجمن کمک می‌کرد، مدرسه «کمال» در نارمک بود که مرحوم دکتر یدالله سحابی مؤسس آن بود و مرحوم رجایی هم در آن تدریس می‌کرد. تقریباً از سال ۵۴، تمام فعالیت‌های انجمن را متوقف کردند و فشار ساواک حتی نمی‌گذاشت که جلسات قرآن برگزار شود که به ناچار آن را در خانه‌های خودمان برگزار می‌کردیم.
به نظر نمی‌رسد به راحتی فعالیت می‌کردید، از طرف حکومت فشاری نبود؟
بازرگان: همیشه این اتهام به انجمن وارد می‌شده است که انجمن یک سازمان جنبی نهضت آزادی ایران است، درحالی‌که واقعیت این‌گونه نبوده و نیست. زیرا انجمن در سال ٣۶ تشکیل شد، درحالی‌که تاریخ تأسیس نهضت آزادی سال ۴١ بوده است. مسلماً مؤسسان انجمن نمی‌توانستند پیش‌بینی کنند که ممکن است چند سال بعد نهضت آزادی به وجود آید. بیشتر اعضای انجمن هم غیرسیاسی بودند و این مرزبندی با سیاست همواره برای ما وجود داشته است، اما مدعیان این دلایل را پذیرفته و بارها گفته‌اند که نهضت آزادی از انجمن به عنوان یک پوشش استفاده می‌کند که این ادعا به هیچ وجه درست نیست.
حریری: بلی، نمی‌شود گفت راحت به ما اجازه فعالیت داده‌اند. بعضی اوقات حکومت مانع فعالیت‌ها می‌شد، مثلاً گاهی مأموران می‌آمدند و دفتر انجمن را می‌بستند.
هندی: البته، هیچ‌گاه به خود افراد تعرض نمی‌شد، اما مانع‌هایی ایجاد می‌کردند و اجازه کار رسمی به ما نمی‌دادند و ما مجبور بودیم که جلسات را به‌صورت غیرعلنی تشکیل دهیم. پس از انقلاب توانستیم انجمن را به ثبت برسانیم و در خیابان استاد مطهری یک آپارتمان بزرگ و خوب از طرف علاقه‌مندان انجمن در اختیار ما قرار گرفت و انجمن کم‌کم پا گرفت و توسعه یافت. کلاس‌های تفسیر قرآن با مدیریت مرحوم بازرگان به‌صورت منظم تشکیل می‌شد که بعداً با همکاری عبدالعلی بازرگان و اعضای دیگر انجمن ادامه یافت.
انجمن چه نقشی در جریان‌های سیاسی قبل از انقلاب داشت؟
هندی: چون انجمن یک تشکل سیاسی نبود هیچ‌گاه به‌طور مستقیم کار سیاسی نمی‌کرد؛ البته، افرادی در انجمن بودند که در جریان انقلاب و بعدها در فعالیت‌های سیاسی یا دولتی پس از انقلاب شرکت کردند. مثلاً، مهندس معین‌فر و مهندس کتیرایی که عضو تشکیلات سیاسی نبودند، در دولت موقت وزیر شدند.
چرا از عنوان «اسلامی» استفاده کردید؟ مثلاً ما کانون وکلا را داریم که حقوقدانان بدون هیچ‌گونه توجه به گرایش‌های مذهبی و اعتقادی در آن کار می‌کنند، اما برای شما اسلامی بودن انجمن مهندسان مهم بود.
هندی: قبلاً کانون مهندسان وجود داشت که محل اجتماع همه مهندسان با افکار گوناگون بود. الان تشکلی به اسم «نظام مهندسی ساختمان» وجود دارد که مهندسان در آن کار حرفه‌ای می‌کنند. اعضای انجمن ما باید دو ویژگی داشته باشند: یکی اینکه مهندس و کارشناس باشند و دیگر اینکه مسلمان و مقید به آداب شرعی باشند. در انجمن، اعضایی جذب می‌شوند که اندیشه و تفکر اسلامی داشته باشند، اما در جلسات عمومی انجمن، هر فردی می‌تواند حضور یابد و سؤالی از او درباره اعتقاداتش نمی‌شود. حتی غیرمهندسان هم در جلسه‌های ما حضور پیدا می‌کنند و میهمان هستند. ما در انجمن یک محیط پاک و سالم و بدون کنترل داریم.
بازرگان: هدف اصلی این بود که انجمن منسجم باشد. در «کانون مهندسان» تا وقتی که بحث‌ها مهندسی بود، امکان داشت که هیچ اختلافی به وجود نیاید، اما اگر می‌خواستند یک کار اجتماعی انجام دهند، قطعاً دچار مشکل می‌شدند. این تجربه در جبهه ملی ایران وجود داشت. مثلاً، اگر می‌خواستند اعلامیه‌ای بدهند و بالای آن نام خدا را بنویسند، ممکن بود که عده‌ای از اعضا اعتراض کنند که جبهه ملی یک سازمان دینی نیست و آن عده که دیندار بودند این رفتار برایشان سنگین می‌آمد. مؤسسان انجمن نیز عمداً عنوان اسلامی را بر آن نهادند تا اعضای انجمن منسجم باشند، در یک مسیر مشترک حرکت کنند و اختلاف زیادی پیدا نکنند.
رقابتی بین انجمن اسلامی مهندسان و گروه‌های دیگر وجود نداشت که آن‌ها هم بخواهند به شما فشار بیاورند؟
بازرگان: در زمان تأسیس انجمن، گروه مشابهی وجود نداشت و فقط انجمن‌های اسلامی دانشجویان، پزشکان و معلمان وجود داشتند که آن‌ها هم با ما همسو بودند و رقیب نبودیم. پس از انقلاب، بعضی از آن‌ها ضعیف شدند یا تغییر موضع دادند و دیگر آن همسویی را با ما نداشتند. در گذشته حتی کارهای مشترک انجام می‌دادیم. مثلاً، گاهی که امکانات انجمن محدود می‌شد، انجمن اسلامی پزشکان به ما کمک می‌کرد یا گاهی سخنرانان مشترکی داشتیم، مثل علامه محمدتقی جعفری یا مرحوم دکتر بهشتی که برای ما سخنرانی می‌کردند.
حریری: البته گروه‌های معارض هم داشتیم، مثل مجاهدین که خیلی به ما اعتراض می‌کردند چطور حکومت پهلوی قبول کرده است شما فعالیت داشته باشید؟ آن‌ها عملکرد ما را مثبت نمی‌دانستند و می‌گفتند که ما تلاش خاصی نمی‌کنیم که حکومت مانعمان شود.
هندی: همان‌طور که آقای بازرگان گفتند، ما رقیب خاصی نداشتیم چون تعرضی به کسی نمی‌کردیم. در انجمن، در یک محیط آزاد، یک اسلام روشنفکری تبلیغ می‌شد. ازهمین‌رو، خیلی از جوانان به سمت ما جذب می‌شدند. حتی اگر مجاهدین هم سؤالی داشتند، کسی متعرض آنان نمی‌شد. اکنون نیز برخی از روشنفکران دینی که جایی نمی‌توانند صحبت کنند به جلسات انجمن دعوت می‌شوند و در کمال آسایش بحث‌هایشان را مطرح می‌کنند. یک ویژگی دیگر انجمن، که شاید کمتر انجمنی داشته باشد، مسئله آزاداندیشی است، خیلی از جوانان، به ویژه مهندسان، که سؤال یا تشکیکی دارند، با توجه به محیط آزاد این انجمن، به راحتی مسائل خود را مطرح می‌کنند.
تعاملات با گروه‌های دینی دیگر مثل حوزه و روشنفکران دینی چگونه است؟
هندی: ما قبل از انقلاب از همه روحانیان روشنفکر مثل مرحوم مطهری و مرحوم بهشتی برای سخنرانی دعوت می‌کردیم. الان هم از استادان و مدرسان دانشگاه‌ها، مثل دانشگاه مفید قم، استفاده می‌کنیم که استقبال خوبی هم از آن‌ها می‌شود.
بازرگان: روحانیان جوان‌تر علاقه دارند با ما در ارتباط باشند و در محل انجمن سخنرانی کنند. قبل از انقلاب نیز همین‌گونه بود؛ مثلاً روحانیانی، مانند شهید بهشتی و شهید مفتح در انجمن اسلامی مهندسان سخنرانی کرده‌اند و با انجمن ارتباط داشتند.
حریری: یادم هست که قبل از انقلاب، برخی از مراجع تقلید، از طریق اعضا با انجمن ارتباط داشتند، به دیدارشان می‌رفتیم و تبادل فکری داشتیم.
مخالفان مذهبی هم داشتید؟
هندی: مجموعه تفکرات انجمن و نوع رفتار ما این‌گونه نبود که معاند و دشمن ایجاد کند. ما حتی سعی می‌کردیم مخالفان را هم جذب کنیم؛ چون ریشه تفکرات ما در آزاداندیشی است. برای همین، تعارض خیلی کمی داشتیم. الان هم با کسی تعارض نداریم.
حریری: البته کسانی که با روشنفکری دینی مخالف بودند، با ما هم مخالف بودند؛ مثل افرادی که ضد دکتر علی شریعتی بودند. شریعتی هم در این انجمن سخنرانی کرده است و ما جزء علاقه‌مندان به ایشان بودیم.
با وجود سابقه طولانی و نام‌آور بودن برخی از اعضای انجمن خیلی شناخته شده نیستند، این گمنامی خودخواسته بوده است؟
بازرگان: بله، می‌شود گفت انجمن تلاشی برای شناخته شدن خود نداشته است که یک مقداری از آن طبیعی است. وقتی شما وارد مسائل سیاسی می‌شوید و مثلاً می‌خواهید در انتخابات شرکت کنید، حتماً تبلیغ می‌کنید و انتخابات فرصتی است که احزاب و انجمن‌ها خود را معرفی کنند، ولی انجمن اسلامی مهندسان که کار سیاسی نمی‌کند، در ویترین نیست تا مردم آن را بشناسند. البته، به تازگی به این فکر افتادیم که خودمان را تقویت کنیم؛ مثلاً می‌خواهیم از جوانان برای شرکت در جلسات انجمن دعوت کنیم و جزوه معرفی انجمن را در میان علاقه‌مندان بالقوه پخش کنیم تا به ما بپیوندند و ما را کمک کنند.
هندی: یک علت دیگر این است وقتی «جامعه اسلامی مهندسان» که آقای مهندس محمدرضا باهنر، دبیرکل آن است، فعالیت سیاسی‌اش را شروع کرد، خیلی‌ها فکر کردند انجمن اسلامی مهندسان تغییر نام داده است و کمتر سراغ این مجموعه آمدند، اما انجمن ما هیچ‌گاه شکل سیاسی به خودش نگرفت و اعضای ما کسانی هستند که فقط می‌خواهند فعالیت اجتماعی و مذهبی کنند.
بازرگان: البته آن‌ها هم اول به اسم انجمن اسلامی مهندسان شروع کردند، ولی چون این نام قبلاً ثبت شده بود اسمشان را تغییر دادند.
انجمن پیش از انقلاب چند شرکت صنعتی و تولیدی مانند «صافیاد» و «ایرفو» و مرکز آموزش حرفه‌ای «کارآموز» را هم تأسیس می‌کند، مگر قرار نبود فقط کار فرهنگی و اجتماعی انجام دهید؟
بازرگان: این شرکت‌ها برای این به وجود نیامد که به انجمن سود مالی برساند و هدف انتفاعی نداشت؛ مثلاً، شرکت «کارآموز» یک هنرستان دارد که ضمن تدریس درس‌های فنی در آنجا، درس‌های اعتقادی هم به شاگردان داده می‌شود. شرکت‌هایی هم که تشکیل شد، بیشتر بُعد فرهنگی و مهندسی داشت؛ مثلاً انجمن در تشکیل «شرکت انتشار» و «شرکت انتشارات قلم» که صرفاً کار فرهنگی می‌کنند، نقش داشته است. این شرکت‌ها خیلی سودده نیستند، حتی شرکت انتشارات قلم ضرر هم می‌دهد. شرکت «صافیاد» را انجمن به وجود نیاورد. تاریخچه آن این است که در ابتدا شرکت «یاد» به وجود آمد. پس از کودتای ٣٢، وقتی دولت زاهدی قرارداد کنسرسیوم را بست، ١٢ استاد دانشگاه به این موضوع اعتراض کردند که موجب شد از دانشگاه اخراج شوند. آن‌ها برای گذران زندگی خود مجبور شدند یک کار اقتصادی انجام دهند و ١١ نفر از آنان شرکتی را تأسیس کردند که نام آن «یاد» شد که مخفف «١١ استاد دانشگاه» است. شرکت دیگری به نام «سافیر» نیز تأسیس شد که متعلق به یکی از استادان دانشکده فنی بود. بعدها این دو شرکت درهم ادغام شدند و شرکت «سافیاد» را تشکیل دادند که در آنجا کارهای مهندسی و تولیدی انجام می‌شود. چند سال پیش، این شرکت ناچار شد نامش را به «صافیاد» تغییر دهد.
دستاورد انجمن در طول این سال‌ها چه بوده است؟
بازرگان: چون ماهیت کار ما فرهنگی و دینی بوده است، آن چیزی که در انجمن بیشتر از همه بر آن تأکید شده و محصول اصلی آن است، سخنرانی‌هایی است که در اینجا انجام می‌شده که متن اکثر آن‌ها به صورت کتاب یا جزوه منتشر شده است؛ مثلاً، مرحوم محمدتقی جعفری جلسات متعددی در انجمن داشتند که مجموعه مطالب عرضه شده در آن‌ها با عنوان «منابع فقه» به صورت کتاب درآمد. یا بعد از فوت آیت‌الله بروجردی، این بحث پیش آمد که چه فردی مرجع شود و چه کسی خصوصیات مرجعیت را دارد. انجمن جلسات متعددی را تشکیل داد و نتیجه آن کتابی شد با عنوان «بحثی درباره مرجعیت و روحانیت». کسانی که در این جلسات شرکت می‌کردند، شخصیت‌های بزرگی، مثل علامه طباطبایی و علامه محمدتقی جعفری بودند. مرحوم بازرگان هم هر سال به طور سنتی در عید مبعث سخنرانی می‌کردند که مجموعه آن‌ها به صورت کتاب منتشر شده است. در یک یا چند جلسه هم درباره «آخرت، خدا و هدف رسالت انبیا» صحبت کردند که خیلی به چالش کشیده شد. حتی برخی می‌گفتند ایشان تغییر موضع و ایدئولوژی داده است. برای بحث درباره موضوع، جلسات متعددی تشکیل شد و سرانجام، مجموعه سخنرانی ایشان و مقالات و نظرات دیگران در کتابی به همین نام منتشر شد.
بعد از این سال‌ها چقدر احساس می‌کنید به اهداف انجمن رسیده‌اید؟
هندی: با توجه به اهداف اساسنامه و حرکت‌ها و جلسات قرآن و نهج‌البلاغه و نشست‌هایی که در یک محیط محدود انجام می‌دهیم، تقریباً به هدف‌هایمان رسیده‌ایم.
برنامه‌های آینده انجمن چیست؟
هندی: با توجه به باسواد شدن جامعه و اینکه نمی‌شود دین را به صورت سنتی ارائه کرد، برای معرفی دین در شرایط فعلی جامعه، برنامه‌های خاصی داریم. در حال کار روی طرحی هستیم با عنوان «تحول در اندیشه‌ها» و بحث دین‌باوری متناسب با پیشرفت زمان و تبلیغ دین در زمان فعلی در جامعه ایران و دنیا.
بازرگان: یکی از اهدافی که در اساسنامه انجمن ذکر شده است، اتحاد مسلمانان است. از چند سال پیش، که بحث اختلافات و جنگ‌های مذهبی پیش آمد، انجمن برای ایجاد وحدت بین مسلمانان در حد امکان فعالیت کرده است. اخیراً هم با پیش آمدن مسئله داعش، انجمن به فکر افتاده است در این زمینه مطالعاتی انجام دهد که چگونه می‌توان جلوی کشتارهای فرقه‌ای را گرفت.
علاقه‌مندان به انجمن اسلامی مهندسین چگونه می‌توانند از برنامه‌های انجمن استفاده کنند؟
هندی: استفاده از برنامه‌های انجمن برای عموم آزاد است و افراد می‌توانند نام و شماره تلفن خود را به آدرس ذیل ایمیل یا تلگرام کنند. آدرس تلگرام انجمن: http: //telegram. me/IAIEngineers
نشانی اینترنتی انجمن: info@IAIEngineers.org
منبع: روزنامه شرق
نظر شما :