معمای مرموز سینماسوزی در ایران
چگونه در دو هفته سه سینمای تهران در آتش سوخت؟
تاریخ ایرانی: «در مدتی کمتر از دوازده روز سه سینمای پایتخت طعمه حریق و به کلی ویران گردید. هنوز از خاطره محو نگردیده که دو روز قبل از آغاز سال نو نیز یک کارخانه صنعتی در مرکز شهر در میان شعله‌های سرکش آتش به خاکستر تبدیل شد…» این بخشی از یادداشتی است که بهزاد بهزادی در ۲۷ فروردین ۱۳۴۸ در صفحه ۷ روزنامه اطلاعات نوشت. یادداشتی که خبر از نگرانی بسیار بابت سوختن سه سینما از سینماهای فعال پایتخت در روزهای نخست سال ۱۳۴۸ می‌داد. تهران سال نو خود را با اخبار آتش‌سوزی‌های پشت سر هم و بدون علت سه سینمای پاسیفیک، سعدی و المپیا آغاز کرد. سه سینما در سه نقطه شهر که در خلوت‌ترین ساعت‌های خود در آتش سوختند. دلیل آتش‌سوزی هر سه سینما نامعلوم بود و بسیاری از جمله مدیران سینماهای دیگر و البته مالکان خود این سینماها معتقد بودند که علت این آتش‌سوزی‌ها عمدی بوده است. آتش‌سوزی در هر سه سینما از پرده نمایش آغاز و به همه جای آن سرایت کرده بود. در هر سه مورد هم آتش‌نشانی به راحتی نتوانسته بود آن را مهار کند و چندین تیم از سراسر تهران به منطقه مأمور شده بودند. هر چند که با احضار یک گروه فرانسوی در آخر گره کور آتش‌سوزی در سینماها باز شد اما این سه حادثه نه نخستین سینماسوزی در ایران بود و نه آخرینشان.
آتش‌هایی که به جان سینما افتاد
ایران در کنار این موضوع که یکی از نخستین کشورهایی است که بعد از اختراع سینما توسط برادران لومیر دارای سینما شد، رکورد سوختن و متروک کردن سینما را هم دارد. آتش‌سوزی در سینماهای ایران چند سال بعد از ورود آن به ایران یعنی در سال ۱۲۸۸ رخ داد. براساس آنچه در روزنامه‌های مهر ۱۲۸۸ نوشته شده است در شب جمعه بیست و هشتم میزان سال ۱۲۸۸ شمسی که دارالخلافه تهران در تکاپوی انقلاب مشروطه می‌سوخت، در تماشاخانه سینماتوگراف امیرخان در خیابان ناصریه چهار فیلم عکس‌های متحرک به واسطه کند چرخاندن ماشین در اثر حرارت زیاد چراغ طعمه آتش شد. امیرخان هم که قصد کرده بود این آتش را خاموش کند دست چپش سوخت و چهارصد تومان خسارت به سینما رسید. (اولین‌های تهران - سیروس سعدوندیان)
۱۹ سال بعد یعنی در ۷ مهر ۱۳۰۷ زنانی که برای دیدن فیلم «دزد بغداد» به سینما صنعتی رفته بودند با حریق مواجه شدند: «دیشب حریق خطرناکی در سالون مدرسه صنعتی موقع نمایش فیلم رخ داد و سالون سینما و تالار مجاور آن طعمه حریق گردید. نمایشاتی که در این سینما داده می‌شود مخصوص خواتین محترمه و فیلم‌های اخلاقی که برای آشنا شدن خانم‌ها به زندگی امروزه و تصفیه اخلاقشان نافع می‌باشد به معرض نمایش گذارده می‌شود.»
به نوشته روزنامه اطلاعات این اتفاق در ساعت هفت و نیم که سینما پر از تماشاچی بود رخ داد و در اثر جرقه‌ای پرده آتش گرفت. این اتفاق زمانی رخ داد که چند روز قبل سالنی در مادرید هم طعمه آتش شده بود و تعداد زیادی کشته شده بودند. البته در حادثه سینما صنعتی به جز چندین خانم که در اثر ترس زیر دست و پا زخمی شده بودند خسارت جانی به همراه نداشت.
در سال ۱۳۳۳ نیز سینما المپیک در چهارراه ولی‌عصر دچار حریق شده بود و این آخرین آتش‌سوزی سینماها تا سال‌ها بود. اما ۱۵ سال بعد بار دیگر آتش‌سوزی در سینماهای تهران تیتر صفحه یک روزنامه‌ها شد. در آن سال‌ها در تهران ۱۱۲ سینمای فعال وجود داشت.
دیر شده بود
سینما پاسیفیک نخستین سینمایی بود که در سیزدهمین روز از فروردین سال ۱۳۴۸ طعمه حریق شد. این سینما که در آذر ۱۳۴۵ با سرمایه‌گذاری محمدمهدی صادقی، اسماعیل کوشان، نصرت‌الله آق‌ولی و علی‌اکبر رادنوش در جاده قدیم شمیران یعنی خیابان شریعتی کنونی راه‌اندازی شده بود، ساعت هفت و نیم صبح روز ۱۳ فروردین با شعله‌های آتش مواجه شد. براساس گزارشی که در روزنامه اطلاعات ۱۴ فروردین منتشر شد، حرارت آتش آن قدر زیاد بود که تیرآهن‌های سقف نیز ذوب شد و فروریخت. این سینما در کمتر از دو ساعت کاملاً سوخت و غیرقابل استفاده شد. به گفته خبرنگار روزنامه اطلاعات که چند ساعت بعد از این حادثه در محل آن حاضر شده بود: «دو نفر از نگهبانان سینما پاسیفیک که یکی از آن‌ها در این حادثه دچار سوختگی قسمتی از بدن و دست و صورت گردیده و هم اکنون در بیمارستان امیراعلم بستری است، مشاهده خود را برای خبرنگار ما چنین شرح دادند: محمد بابایی که در این حادثه فقط بخشی از موهای سرش سوخته اظهار داشت: من تا ساعت دو بعد از نیمه شب مشغول تمیز کردن سالن سینما بودم و همکار دیگرم وجیه‌الله تدین نیز در اطاق خود خوابیده بود. من نیز پس از پایان کارم به اطاق خود رفته و خوابیدم و ساعت هفت صبح بود که از خواب بیدار شدم و به نظرم رسید که از سالن سینما کمی دود برمی‌خیزد. بلافاصله به طرف سالن دویدم و وقتی وارد سالن شدم دیدم پرده سینما آتش گرفته است. فوراً به اطاق وجیه‌الله رفتم و او را از خواب بیدار کردم و جریان را به او گفتم و به کمک او کپسول مخصوص خاموش کردن آتش را برداشتیم و به داخل سالن رفتیم که خودمان آتش را خاموش کنیم.»
به گفته این کارگر سینما آن‌ها وقتی به داخل سالن رسیدند دیگر دیر شده بود و کاری از دست آن‌ها بر نمی‌آمد. پس او به یکی از جاهایی که تلفن داشت رفت تا آتش‌نشانی را خبر کند. مجتبوی معاون آتش‌نشانی مرکز هم در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه اطلاعات گفت: «اگر جریان حریق را به ما زودتر اطلاع می‌دادند، ما زودتر می‌توانستیم آتش را مهار کنیم و در نتیجه خسارات وارده نیز کمتر می‌شد.»
به گزارش خبرنگاران ساختمان سینما پاسیفیک از دو طبقه ساخته شده بود و طبقه زیر آن پارکینگ بود که هنگام وقوع حریق هشت دستگاه اتومبیل در این پارکینگ بودند که چهار دستگاه آن توسط مأمورین آتش‌نشانی سالم از پارکینگ خارج شد ولی چهار دستگاه دیگر زیر آوار ماند. اما دیر اطلاع دادن به آتش‌نشانی تنها نقطه قابل شک سینما پاسیفیک نبود. نظر همسایه‌های سینما نیز کمی با کارگران آن تفاوت داشت. همسایه‌های سینما که در خانه‌های مجاور آن بودند معتقد بودند که اول صدای انفجار آمده است. همسایه‌ای که در خانه کناری سینما بوده حتی به خبرنگاران گفته بود که صدای انفجار از اتاق آپارات آمده است.
حرف‌های ضد و نقیض شاهدان باعث شده بود تا برخی حتی یکی از مالکان سینما اعتقاد داشته باشد که این حریق عمدی بوده است. براساس گفته شاهدان سینما پاسیفیک در زمان آتش‌سوزی نزدیک به دوازده میلیون ریال بیمه شده بود. این اتفاق به جز اینکه چند ساعتی باعث ترافیک در خیابان شد، یک زخمی هم داشت: وجیه‌الله تدین کارگر سینما که در میان شعله‌های آتش به شدت آسیب دید و در بیمارستان امیراعلم بستری شد.
آتش در قلب پایتخت
هنوز علت آتش‌سوزی در سینما پاسیفیک مشخص نشده بود که روزنامه‌ها از آتش‌سوزی در سینما سعدی در روز ۲۲ فروردین خبر دادند. این سینما که در خیابان جمهوری امروزی قرار داشت سینمایی بود که بعد از آتش زدن تئاتر سعدی در این خیابان ساخته شده بود. این سینما در اول فروردین ۱۳۳۶ با مالکیت یدالله ملکی با فیلم «دخترک آتش‌پاره» افتتاح شد. به نوشته ایوب شهبازی در کتاب «حکایت مردان خاکستری سینما» سعدی تنها سینمایی بود که سقف کوتاهی داشت و کف آن پایین‌تر از سطح خیابان بود و ۱۴۲۰ صندلی داشت. پرویز دوایی نیز در کتاب «بازگشت یکه‌سوار» از این سینما یاد کرده بود. حریق در این سینما که ساعت ۸ صبح شروع شد خسارت بیشتری به همراه داشت و سینما کاملاً در میان شعله‌ها از بین رفت. به نوشته روزنامه‌ها آتش تمام سالن سینما را در برگرفته بود. مأمورین با نردبان‌های بلند خود را به پشت‌بام‌های اطراف سینما رساندند و توانستند از سه طرف مرکز آتش را به آب ببندند. چون دامنه حریق زیاد بود مأمورین آتش‌نشانی از شعبات دیگر نیز برای اطفا حریق کمک گرفتند و پس از سه ساعت و نیم تلاش توانستند آتش را مهار کنند.
در این گزارش آمده است که با وجود تلاش حدود ۵۰ مأمور آتش‌نشانی «تمام صندلی‌های سالن سینما به کلی سوخته و سقف سینما نیز که چوبی و شیروانی بوده فروریخته است و فعالیت‌های مأمورین مانع از این شد که آتش به قسمت‌های دیگر سینما سرایت کند.»
خبر این آتش‌سوزی توسط کریم شفاهی یکی از سرایدارهای سینما منتشر شد. او که صبح بعد از تمیز کردن سینما برای خوردن صبحانه رفته بود در بازگشت دیده بود که سینما غرق در آتش است. علت این آتش‌سوزی هم هر چند در دست بررسی بود اما یک نکته مهم در این گزارش وجود داشت و آن اینکه به ماموران آتش‌نشانی دیر خبر داده شده بود.
آتش در سینمای در حال تعمیر
سومین سینما – المیپا - سه روز بعد از سینما سعدی در آتش گیر کرد. سینما المپیا در سال ۱۳۳۷ توسط مالک خصوصی افتتاح شد. این سینما که در خیابان سلسبیل قرار داشت برخلاف دو سینمای قبلی در ساعت‌های بعدازظهر روز ۲۵ فروردین آتش گرفت اما چرا خسارت جانی نداشت؟ سینما از ششم فروردین تعطیل شده و در حال بازسازی و تغییر دکوراسیون بود. ماجرای آتش‌سوزی در سینما المپیا هم آن‌طور که در گزارش خبرنگار روزنامه اطلاعات آمده، چنین بود: «ساعت پنج و نیم بعدازظهر دیروز ساکنین خیابان آذربایجان و مردمی که از مقابل سینما المپیا عبور می‌کردند مشاهده کردند که دود غلیظی از پشت‌بام سینمای مزبور بلند شده است و ساکنین آپارتمان‌های اطراف سینما المپیا نیز از داخل اطاق‌ها و بالکن‌های خود متوجه مرکز دود شدند و بلافاصله تلفن‌ها به کار افتاد و اداره آتش‌نشانی و کلانتری هشت را از جریان مطلع ساختند. در مدت کمتر از نیم ساعت مأمورین و اتومبیل‌های آتش‌نشانی در محل حریق حاضر شدند و بلافاصله به اطفای حریق پرداختند.»
به گزارش روزنامه اطلاعات، رحمت حسین‌نژاد سرایدار سینما درباره حادثه گفت: «حدود ساعت پنج و نیم بعدازظهر دیروز من و چند نفر دیگر از کارگران مشغول حمل تعدادی تیرآهن به داخل سینما بودیم که ناگهان متوجه شعله‌های آتش شدیم که از پرده سینما زبانه می‌کشید و در مدت کمتر از چند دقیقه تمام سینما دچار حریق شد. مأمورین کلانتری نیز که در محل حاضر شده بودند انتظامات اطراف محل حریق را برعهده گرفتند و عبور و مرور مردم و وسایط نقلیه را تا شعاع معینی جلوگیری کردند تا مأمورین آتش‌نشانی بهتر بتوانند به وظایف خود عمل کنند.»
به گزارش روزنامه‌ها هرچند دامنه آتش‌سوزی در سینما المپیا بسیار گسترده بود و حدود ۱۰۰ مأمور آتش‌نشانی از چهار طرف برای اطفای آن آمدند اما در کمتر از یک ساعت مهار شد. فعالیت مأمورین آتش‌نشانی پس از یکساعت به نتیجه رسید و حریق سینما المپیا کاملاً مهار شد و شعله‌های آتش فرونشست. یکی از مأمورین آتش‌نشانی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه اطلاعات گفت: «خبر این حادثه در حدود ساعت شش و ربع به ما رسید و ما هم بلافاصله در محل حاضر شدیم و در ساعت هفت بعدازظهر شعله‌های آتش کاملاً مهار شده بود.»
خسارات وارده بر سینما المپیا در مقام مقایسه با خسارات وارده بر دو سینمای دیگر (پاسیفیک و سعدی) کمتر بوده و از چند هزار تومان تجاوز نمی‌کرد اما صاحب آن معتقد بود که دو میلیون تومان بیمه برای جبران خسارتش کافی نیست. به دنبال این حادثه کمیته ویژه‌ای برای بررسی این سه حادثه تشکیل شده و مدیران سینماها خواستار کمک از یک گروه فرانسوی برای رسیدگی به موضوع آتش‌سوزی شدند. سندیکای سینماداران نیز از آتش‌نشانی و آگاهی خواستند که به آن رسیدگی کنند.
سرهنگ البرزی، رئیس اداره آگاهی درباره آتش‌سوزی‌های متعدد سینماهای تهران به روزنامه‌ها گفت: «در مورد سینما المپیا که در حال تعمیر بوده به طور قطع موضوع سیم برق و یا اتصالات برقی نمی‌تواند موجب حریق گردد. اما در مورد حریق دو سینمای دیگر یعنی پاسیفیک و سعدی این احتمال وجود دارد که حریق در اثر اتصال برق یا بی‌احتیاطی از طرف کارکنان سینما صورت گرفته باشد.»
شایعات و واقعیات
به دنبال این حادثه گمانه‌زنی‌های زیادی برای علت آن آغاز شد. این سه سینما در زمان حادثه سه فیلم‌فارسی به نمایش گذاشته بودند. این نکته‌ای بود که یکی از خوانندگان روزنامه اطلاعات یادآوری کرده بود. در آن زمان سینما المیپا قرار بود «ستارگان می‌درخشند» را اکران کند. سینما سعدی هم میزبان «شوهر آهو خانم» بود و سینما پاسیفیک «سه فراری» را نمایش می‌داد.
همین باعث شده بود تا بسیاری گمان کنند که این سینماها به خاطر رقم بالای بیمه و نداشتن صرفه اقتصادی آتش زده شده باشند. البته سینما سعدی در میان این سینماها بیمه نبود. اینکه نظر کارشناسان فرانسوی چه بود خبری منتشر نشد اما گزارش‌های ساواک مبنی بر این بود که آتش زدن این سینماها عمدی بوده است: «به احتمال قریب به یقین علل آتش‌سوزی جنبه اختلافات صنفی و احتمالاً حفظ منابع بیشتر برای بعضی از صاحبان سینماها بوده است و چنانچه روحانیون مخالف و تبعیض مذهبی در این کار دخالت داشته‌اند علی‌الاصول می‌بایستی این طرح روی سینماهای درجه یک تهران از جمله مولن روژ، دیاموند، پارامونت، آتلانتیک و رادیوسیتی به مورد اجرا گذارده می‌شد. معهذا در صورت تصویب، ضمن طرح موضوع در شورای هماهنگی رده ۲، کمیسیونی با شرکت مسئولین مربوطه تشکیل و علل اصلی آتش‌سوزی مورد بررسی قرار گیرد.» البته در گزارش‌های بعدی آتش زدن سینماها توسط افراد مذهبی رد شد.
پایان کار
سینما پاسیفیک بعد از این اتفاق بازسازی شد. این سینما بعد از انقلاب گسترش پیدا کرد و با نام مجتمع فرهنگی هنری تهران - سینما ایران - هنوز هم در خیابان شریعتی قرار دارد. این سینما در ۲۳ آذر ۱۳۹۲ یک بار دیگر دچار حریق شد اما بلافاصله آتش در آن مهار شد و سینما به کار خود ادامه داد.
سینما سعدی اما بعد از این اتفاق هرچند بازسازی شد و چند سالی به کار خود ادامه داد اما چند سال بعد از انقلاب بسته و جز یک نمای متروک چیزی از آن باقی نماند. حالا هم چند وقتی است که نمای متروک آن نیز تخریب و البته قرار است به یک مجتمع تجاری تبدیل شود.
سینما المپیا تا سال ۱۳۸۹ فعال بود و در این سال تعطیل شد و در حال حاضر متروکه است. اما داستان سوختن سینماها در ایران پایان نگرفت و تا چند سال پیش که سینما جمهوری در صبح روز جمعه در آتش سوخت ادامه داشت.
منابع:
- آرشیو روزنامه اطلاعات در سال ۱۳۴۸
- اولین‌های تهران، سیروس سعدوندیان، سازمان چاپ و انتشار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
- حکایت مردان خاکستری سینما، ایوب شهبازی، انتشارات روزنه کار
- بازگشت یکه‌سوار، پرویز دوائی، انتشارات روزنه کار
- تاریخ تحلیلی صد سال سینمای ایران، زیر نظر غلام حیدری، دفتر پژوهش‌های فرهنگی
- درآمدی بر تاریخ سیاسی سینمای ایران (۱۳۸۰-۱۲۸۰)، حمیدرضا صدر، نشر نی
- تاریخ سینمای ایران، جمال امید، انتشارات روزنه
نظر شما :