ارامنه نصف جهان

تاریخ ایرانی: جلفا نام ناحیه‌ای است در آذربایجان، بر کرانه رود ارس و در مجاورت ارمنستان. این ناحیه از دوران باستان به علت همجواری با قلمرو امپراتوری بیزانس، تحت نفوذ مسیحیت قرار گرفت و به تدریج از دوره اشکانیان به بعد، بخش قابل توجهی از جمعیت آن مسیحی شدند؛ چندان که امروزه تعدادی از مهم‌ترین کلیساهای مسیحی ایران که در فهرست میراث فرهنگی جهان به ثبت رسیده‌اند، از جمله «وانک سنت‌استپانوس» در این ناحیه واقع شده‌اند. البته سال‌هاست که مسیحیان در آن حوالی زندگی نمی‌کنند اما هنوز هم در روزهای مشخصی از سال به زیارت کلیساهای قدیمی خود می‌روند.

جلفا همچنین نام محله‌ای در شهر اصفهان است که در دوره صفویه به عنوان یک شهرک تقریباً مسیحی‌نشین شکل گرفت و تا به امروز برجای مانده است. داستان این محله از این قرار است که شاه عباس صفوی وقتی پایتخت ایران را در سال‌های پایانی سده شانزدهم میلادی از قزوین به اصفهان منتقل کرد، هزاران خانواده ارمنی را از جلفای آذربایجان به اصفهان کوچ داد تا از تخصص و شمّ اقتصادی آنان به منظور گسترش بازرگانی در پایتخت جدید و سراسر ایران استفاده کند. اگرچه در ایران واژه ارامنه را مترادف با مسیحی به کار می‌برند اما «ارمنی» یک قوم است نه یک مذهب و از آنجا که اکثریت مطلق ارامنه جهان، پیرو شاخه‌ای از مسیحیت ارتدوکس هستند، ارمنی نزد ایرانیان، هم‌معنی مسیحی شده است.

به هر روی شاه عباس برای جلب رضایت ارامنه جلفا و از میان بردن خاطره ناخوشایندی که از کوچ اجباری به اصفهان داشتند، دستور داد تا در امتداد زاینده‌رود محله بزرگی را برایشان بنا کنند. این محله به یادگار موطن اصلی مهاجران، «جلفای نو» خوانده شد. اهالی جلفای نو برای برگزاری مراسم دینی خود آزادی کامل داشتند و با کمک دولت صفویه کلیساهای باشکوهی را برای خود بنا کردند. آن‌ها همچنین یک جامعه کمابیش خودمختار در پایتخت دولت صفویه به شمار می‌رفتند و کلانتر یا شهردار جلفا را خودشان انتخاب می‌کردند. این کلانتر از سویی امور داخلی اهالی جلفا را اداره می‌کرد و از سوی دیگر در امور مختلف، نماینده آنان نزد دربار صفویه بود.

ارمنیان جلفا خیلی زود با حمایت شاه عباس به طور گسترده وارد حوزه بازرگانی خارجی شدند؛ به گونه‌ای که پیوسته بین ایران و اروپا و هندوستان و حتی روسیه در تردد بودند و به مبادله کالا در این کشورها می‌پرداختند. بنابراین بازرگانان ارمنی به ثروت هنگفتی دست یافتند و محله جلفا نیز پر شد از بناهای مذهبی شکوهمند و خانه‌های اعیانی بزرگ. برای نمونه، یکی از کلانتران جلفا به نام «خواجه پتروس» علاوه بر املاک و خانه‌هایی که در اصفهان و بیرون از آن داشت، جواهرات زیادی را اندوخته بود و پول نقدش نیز بر ۴۰ هزار تومان نقره بالغ می‌شد.

جلفا در دوران پس از سقوط صفویه، همچنان ماهیت ارمنی و مسیحی خود را حفظ کرد؛ به گونه‌ای که امروزه نیز خالی از جمعیت ارمنی نیست. البته در دهه‌های اخیر برخی از ارامنه جلفای نو به مناطق پیرامون اصفهان مانند شاهین‌شهر یا فریدن کوچیده‌اند و مسلمانان جای آن‌ها را گرفته‌اند؛ اما میراث فرهنگی ارامنه جلفا و تشکیلات مذهبی آن‌ها در جای خود باقی است.

در اواخر سده نوزدهم میلادی یک مهندس آلمانی به نام «ارنست هولتسر» که برای تصدی تلگراف‌خانه جلفا به این محله آمده و پس از ازدواج با یک بانوی ارمنی همانجا ساکن شده بود، به عکاسی از این محله زیبا پرداخت و اسناد تصویری پراهمیتی از ارامنه جلفا را برای آیندگان به یادگار گذاشت. مجموعه‌ای از عکس‌های هولتسر از اصفهان را که روایت تصویری زندگی ارمنیان جلفاست، در ادامه می‌بینید:

۱- کلوپ تنیس دکتر هورنل در مدرسه ارامنه جلفا

در دوره قاجار با نفوذ دولت‌های بیگانه در ایران، هیات‌های میسیونری زیادی به کشور آمدند و مدارس مختلفی را به شیوه جدید در سراسر ایران برپا کردند. یکی از مناطق مورد توجه این هیأت‌ها محله جلفا بود که به علت مسیحی بودن ساکنان آن تکیه‌گاهی برای تبلیغات میسیونری به شمار می‌رفت. البته دولت قاجار تبلیغات میسیونرها بین مسلمانان را ممنوع کرده بود و آن‌ها فقط حق داشتند که میان یهودیان، زرتشتیان و سایر اقلیت‌های مذهبی به تبلیغ آیین خود بپردازند. گاهی نیز هیات‌های کاتولیک می‌کوشیدند که ارامنه جلفا را از مذهب ارتدوکس به مذهب کاتولیک درآورند که معمولاً در این راه ناموفق بودند.


۲- مدرسه میسیونرهای انگلیسی

مدرسه‌های میسیونری علاوه بر بهره‌گیری از شیوه‌های نوین آموزشی و تدریس زبان‌های خارجی مثل انگلیسی و فرانسه، از امکانات بهتری برخوردار بودند. بنابراین افرادی از طبقه ثروتمند و گاه متوسط ایرانی و مسلمان به تحصیل فرزندانشان در این مدارس علاقه نشان می‌دادند. با این حال، اداره این مدارس به دست اتباع بیگانه و غیرمسلمان بودن مدیران و آموزگارانشان، مانع از این می‌شد که افراد متدین فرزندان خود را به این‌گونه مدارس بفرستند.

۳- وانک جلفا

مهم‌ترین کلیسای جلفا که تا به امروز به شکل کاملاً سالم باقی مانده و روزانه پذیرای صدها گردشگر ایرانی و خارجی است، کلیسای سن سور معروف به وانک جلفاست. این کلیسا طبق اسناد تاریخی، در دوره سلطنت شاه عباس دوم (نوه شاه عباس اول) از محل اعانات ارامنه جلفا ساخته شد. در این زمان خلیفه اعظم کلیسای ارامنه «اسقف هاکوپ» و کلانتر محله جلفا «خواجه صفر» بود که هر دو نقشی بسزا در ساخت کلیسا داشتند. اگر برج ناقوس این کلیسا را در نظر نیاوریم، بقیه بخش‌های آن منطبق با الگوی معماری ایرانی ساخته شده و خصوصاً گنبد بزرگ کلیسا شباهت تام و تمامی به گنبد مساجد دوره صفویه دارد اما در نقاشی‌های زیر گنبد نفوذ هنر ایتالیای دوره رنسانس به خوبی مشهود است.


۴- خانواده ارمنی ساکن جلفا

ارنست هولتسر که این عکس را گرفته، ارامنه جلفا را «زنده‌دل، کوشا و باهوش» توصیف کرده و درباره خصوصیات ظاهری آن‌ها نیز گفته است که «خوش‌ هیکل، بلندبالا و زیبااندام» هستند. او به هوش بازرگانی ارمنی‌ها نیز اشاره کرده و در مجموع آن‌ها را مردمانی دانسته که به پشتکار، حوصله، انعطاف و نرمش و جرأت و دلیری مجهز شده‌اند.

۵- چهار عروس ارمنی (تصویر بالا) و عروس و داماد ارمنی (تصویر پایین)

ملاحظه پوشش ارامنه نشان می‌دهد که آن‌ها در دوره قاجار به رغم حدود ۳۰۰ سال اقامت در اصفهان، هنوز از طرز پوشش رایج در موطن اصلی خود - جلفای آذربایجان و ارمنستان - فاصله نگرفته بودند. همچنین، در حالی که پوشش اروپایی در شهرهای بزرگ کشور مانند تهران، تبریز و اصفهان رایج شده بود، اغلب ارامنه جلفا مایل بودند که همچنان به شیوه آبا و اجدادی لباس بپوشند. این لباس‌ها بسیار پوشیده بود و طبیعتاً در میان مسلمانان مشکل خاصی را ایجاد نمی‌کرد.
 

۶- دو زن دهقان ارمنی

اگرچه ارامنه بیشتر در امور بازرگانی فعالیت داشتند اما کشاورزی نیز میانشان رایج بود. ارامنه کشاورز در دهات اطراف اصفهان سکونت داشتند و اگر برای رفع حوائج روزانه خود به شهر می‌آمدند، بهترین جا برایشان محله جلفا بود؛ خصوصاً که می‌توانستند مراسم عبادی خود را در کلیساهای این محله به جا آورند.

۷- کلیسای راهبه‌ها (کاترینه)

ارنست هولتسر گزارش کرده که «کاترینه» جایگاه زنان مسیحی تارک دنیا بود که معمولاً لباس سیاه می‌پوشیدند و در مناسبت‌های خاص مذهبی، اعمال دینی خود را به همراهی دو کشیش به جا می‌آورند. وقتی هم که از کلیسای خود خارج می‌شدند، ردای بلندی شبیه ردای مردان راهب یا اسقف‌ها را روی لباس خود می‌انداختند. البته هنگام اجرای مراسم مذهبی لباسشان به رنگ سفید درمی‌آمد و روی آن یک کمربند گلدوزی‌شده می‌بستند. کاترینه ظرفیت اقامت ۲۵ راهبه را داشت اما در زمان هولتسر فقط ۱۰ راهبه در آن زندگی می‌کردند. اینان تعدادی باغ و مزرعه داشتند که به دیگران اجاره داده بودند و از طریق آن روزگار می‌گذراندند.
 

۸- برگزاری مراسم مذهبی در یکی از کلیساهای جلفا (تصویر بالا) و دو روحانی ارمنی (تصویر پایین)

پیشوای اعظم مذهبی ارامنه جلفا و ارامنه سایر نواحی ایران، اسقف اچمیادزین بود. به گفته هولتسر، او که از سوی دولت ایران به رسمیت شناخته شده بود، رئیس شرعی و عرفی کلیه ارامنه به شمار می‌آمد و کشیشان ارمنی زیر نظارت عالیه او فعالیت می‌کردند. ارامنه به یاد حوادث مختلف تاریخ مسیحیت و شهدای مسیحی مراسم و جشن‌های زیادی را برگزار می‌کردند. در این مواقع، اسقف‌ها، کشیشان و راهبان با لباس تمام رسمی ابریشم‌دوزی شده در مجلس حاضر می‌شدند و با استفاده از ظروف نقره، شکوه کلیساهای خود را نمودار می‌ساختند. در تمام طول مراسم سرودهای مذهبی توسط حضار یا به‌ وسیله گروه‌های آوازخوان خوانده می‌شد.
 

 
۹- بیمارستان انگلیسی دکتر کار در جلفا

علاوه بر مدارس میسیونری، نهادهای مدرنی چون بیمارستان‌های مجهز در جلفا وجود داشت که از طرف دولت‌های خارجی تأسیس شده و به‌ وسیله همان‌ها اداره می‌شدند. اگرچه این نهادها وضعیت اجتماعی را بهبود می‌بخشیدند، تردیدی نیست که در پیشبرد سیاست دولت‌های متبوع و افزایش نفوذ آن‌ها بین مردم مؤثر بودند.
 

۱۰- گورستان ارامنه جلفا

مردم جلفای اصفهان گورستان اختصاصی خود را داشتند و سایر اتباع مسیحی ساکن یا حاضر در اصفهان نیز پس از مرگ معمولاً در همین گورستان به خاک سپرده می‌شدند. از این‌ رو این گورستان که خوشبختانه تا به امروز باقی مانده، شواهد مهمی از تاریخ ارامنه را به دست می‌دهد و در زمره گورستان‌های تاریخی پراهمیت ایران جای می‌گیرد. ارنست هولتسر خالق این عکس در همین گورستان به خاک سپرده شده است.

۱۱- مراسم عروسی در یکی از خانه‌های جلفا

هولتسر عکس‌های زیادی از مراسم عروسی ارامنه جلفا گرفته است که همگی نشان می‌دهند، عروسی این جماعت همچون عروسی ایرانیان مسلمان در خانه‌های بزرگ حیاط‌دار و به دور از تکلف‌های امروزی برگزار می‌شد. البته معماری و ظرافت هنری برخی از این خانه‌ها به حدی بود که آن‌ها را برتر از مجلل‌ترین تالارهای عروسی امروزی قرار می‌داد. در این عکس، حضور چند روحانی مسیحی و نیز لباس‌های متفاوت حضار اعم از سنتی و مدرن جالب توجه است.