ترور رفسنجانی در زمان بدی بود
گزارش دیپلمات‌های آمریکایی درباره محرم اسرار امام
شیدا قماشچی
تاریخ ایرانی: دو روز پس از ترور نافرجام حجت‌الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی در ۴ اردیبهشت ۱۳۵۸، دیپلمات‌های آمریکایی در تهران با ارسال گزارشی، به شایعات پیرامون نقش احتمالی ایالات متحده در سوءقصد علیه «یکی از روحانیون بسیار نزدیک به خمینی که محرم اسرار نیز به شمار می‌رود»، اشاره کردند. این تنها سندی نیست که سایت ویکی‌لیکس درباره هاشمی منتشر کرده؛ «تاریخ ایرانی» دو سند دیگر را نیز انتخاب کرده که یکی مربوط به پیش و دیگری پس از انتخاب وی به ریاست‌جمهوری است؛
***
تلاش برای ترور حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی
[متن سند]
تاریخ: ۲۷ می ۱۹۷۹
محرمانه
از: تهران، ایران
به: وزارت امور خارجه - ابوظبی، امارات متحده عربی
۱. متن کامل گزارش
۲. در روز ۲۵ می، این خطر پدید آمد که حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی به آخرین قربانی ترورهای گروه فرقان تبدیل شود. به نظر می‌رسد که گروه فرقان یک سازمان تندروی مذهبی ایرانی باشد؛ اما سازمان‌های اسلامی ایران - از جمله [آیت‌الله] خمینی - در تلاش‌اند دشمنان خارجی را مقصر بشمارند.
۳. از میان گزارش‌های منتشرشده در رسانه‌های مختلف، اطلاعات مربوط به ترور ناکام رفسنجانی جمع‌آوری شد و به تایید امیرانتظام - معاون نخست‌وزیر - رسید: حدود ساعت ۲۰:۴۵ روز ۲۵ می، دو مرد به خانه رفسنجانی رفتند و خود را فرستاده نوری معرفی کردند، رفسنجانی در ساعت ۲۱:۰۰ با نوری قرار ملاقات داشت. رفسنجانی مشغول ادای نماز عصر بود و از دو مرد دعوت شد تا منتظر او بمانند. یکی از آن‌ها کنار در ایستاد و دیگری داخل اتاق شد و کنار تلفن نشست. زمانی که رفسنجانی وارد اتاق شد از مرد خواست جابه‌جا شود تا خود او نزدیک تلفن بنشیند. هنگامی که مرد می‌خواست از جایش بلند شود، رفسنجانی متوجه شد که او اسلحه‌ای زیر پایش پنهان کرده است. مرد می‌خواست شلیک کند ولی رفسنجانی بازوی او را گرفت.
در حین درگیری بازوی رفسنجانی اندکی آسیب دید اما موفق شد که فرد مهاجم را به زمین بزند. همسر رفسنجانی وارد اتاق شد و خود را روی دو فرد درگیر انداخت، در همین حین مهاجم دوم هم وارد اتاق شد. او به پهلوی راست رفسنجانی شلیک کرد و موفق شد با مهاجم دیگر فرار کنند. آن‌ها ورقه‌هایی از خود باقی گذاشتند که نشان می‌داد جزو گروه فرقان هستند. رفسنجانی به سرعت به بیمارستان منتقل شد و تحت عمل جراحی کبد قرار گرفت. به نظر می‌رسد که خطر رفع شده باشد.
۴. [آیت‌الله] خمینی و دیگر مقامات مذهبی عالی‌رتبه به سرعت بیانیه‌هایی صادر کردند و همگی دشمنان خارجی را مقصر دانستند. خمینی به ایالات متحده و «باقی ابرقدرت‌ها» هشدار داد که رفسنجانی و نهضت اسلامی هنوز زنده‌اند و تمامی توطئه‌ها و نقشه‌ها به شدت شکست خواهند خورد. آیت‌الله منتظری حتی از خمینی نیز فراتر رفت؛ او به کیهان گفت: «به احتمال زیاد آمریکا در این ماجرا دست دارد، حتی اگر چپی‌ها این حمله را انجام داده باشند چپ‌های آمریکایی هستند: درست مانند دوران مصدق.»
۵. زمان این ترور از این بدتر نمی‌توانست باشد؛ زیرا حمله همزمان شد با تظاهرات ضد آمریکایی و چند ساعت پس از سخنرانی به شدت ضد آمریکایی رفسنجانی در راستای تظاهرات مردم که در اعتراض به مصوبات روز ۱۷ می مجلس سنا صورت گرفت. مرتبط دانستن این ترور ناکام و انتقادات رفسنجانی از آمریکا وسوسه‌ای است که حتی بسیاری از افراد روشنفکر نیز نمی‌توانند در برابرش مقاومت کنند، غیرممکن است که عامه مردم ایران را از این فکر بازداریم زیرا آن‌ها همیشه فکر می‌کنند که دست یک مامور سیا در کار است؛ اما حقیقت آن است که اطلاعات اندکی که از گروه فرقان به دست آمده نشان می‌دهد این گروه کاملا یک گروه اسلامی است، اگرچه روحانیون مسلمان را قبول ندارند.
۶. رفسنجانی مدتی به عنوان یکی از اعضای شورای انقلاب شناخته می‌شد. اگرچه اطلاعات ما از اعضای دائمی شورای انقلاب خلاف این موضوع را نشان می‌دهد، اما او بدون شک یکی از روحانیون بسیار نزدیک به خمینی است که محرم اسرار نیز به شمار می‌رود.
واکنش شوروی به درگذشت [آیت‌الله] خمینی
[متن سند]
تاریخ: ۷ ژوئن ۱۹۸۹
از: مسکو روسیه
به: وزارت امور خارجه، پیشاور پاکستان، اسلام‌آباد پاکستان
۱. متن کامل
۲. […]
۳. به گفته منابع ما، شوروی انتظار ندارد که در سیاست ایران در قبال روابط دوجانبه با عراق و یا افغانستان تغییرات ناگهانی صورت گیرد؛ اما شوروی امید دارد که در نهایت ایران پراگماتیک‌‌تر شود. یک منبع این امکان را مطرح می‌کند که اگر شوروی مشتاقانه روابط با ایران را پیگیری کند شرایط گفت‌وگو فراهم خواهد شد؛ اما در حال حاضر عادی‌سازی روابط با ایران سیاست رسمی شوروی باقی می‌ماند. ملاقات با رفسنجانی به دلیل دوران عزاداری به تعویق خواهد افتاد اما از طرف ایران هیچ سخنی در این مورد مطرح نشده است. شوروی هنوز از چشم‌انداز فروش تسلیحات به ایران دفاع می‌کند.
۴. مقامات سفارت، روز ۷ ژوئن با ودیم نظراف، مسئول بخش ایران در اداره خاورمیانه وزارت امور خارجه و آندره استالسکی، معاون اداره خاورمیانه ملاقات کردند تا واکنش به درگذشت خمینی را به بحث بگذارند.
۵. [...]
۶. نظراف گفت که شخصا او و مردم شوروی از اینکه خمینی صحنه را ترک کرده است ناراضی نیستند. [...]
۷. نظراف گفت که طبیعتا واکنش رسمی شوروی - با در نظر گرفتن منافع این کشور - اعلام تسلیت به ایران بود. گورباچف پیام کوتاه تسلیت برای [آیت‌الله] خامنه‌ای فرستاد (که در پایین صفحه اول «پراودا» در ۷ ژوئن به چاپ رسید)، شواردنادزه و لوکیانوف، نائب رئیس مجلس شوروی، نیز دفترچه تسلیت در سفارت ایران را امضا کردند.
۸. نظراف گفت که پیش‌بینی آینده ایران بسیار مشکل است. خمینی تنها سیاستمدار ایران بود که در مسیرش ثابت‌قدم بود. رهبران دیگر ممکن است به گفت‌وگو با کشورهای خارجی بپردازند ولی اینکه تا چه مدت این روش ادامه یابد مشخص نیست.
۹. نظراف گفت انتخاب [آیت‌الله] خامنه‌ای به عنوان جانشین [آیت‌الله] خمینی یک حرکت تاکتیکی بود تا میان رهبران معنوی رادیکال و رهبران عملگرا سازش ایجاد شود. [...]
۱۰. به گفته نظراف، خامنه‌ای به بازاری‌ها نزدیک است و خواستار آن است که دخالت دولت در امور تجاری کاهش یابد. در همین راستا زمانی که ریاست حزب جمهوری اسلامی را بر عهده داشت درخواست کرد تا نقش سیاسی رهبر معنوی کشور تقلیل یابد. شورای ۲۵ نفره بازنگری قانون اساسی نیز با کمک خامنه‌ای تشکیل شد و قصد دارد تا مقام نخست‌وزیری را حذف کرده و قدرت رئیس‌جمهور را گسترش بخشد. به عقیده نظراف با توجه به شرایط موجود به نظر می‌رسد که خامنه‌ای مایل است رفسنجانی پس از انتخاب به ریاست‌جمهوری قدرت بیشتری داشته باشد تا به این ترتیب شرایط بازگشت ایران به عملگرایی فراهم شود و از نگرش معنوی فاصله بگیرد. البته همه چیز به این بستگی دارد که شورای بازنگری چه زمانی راجع به قدرت ریاست‌جمهوری تصمیم‌گیری کند. نظراف گفت که نمی‌توان زمان آن را تخمین زد و به هر صورت شعار «مرگ بر آمریکا» رفسنجانی نشان می‌دهد که حتی «میانه‌روترین» شخصیت‌های سیاسی ایران نیز کاملا غیرقابل پیش‌بینی هستند.
۱۱. به گفته نظراف مشخص است که ایران برای عبور از بحران اقتصادی به کمک خارجی نیاز دارد. بیشتر این کمک‌ها باید از جانب غرب صورت گیرد زیرا اتحاد جماهیر شوروی امکان فراهم‌سازی این کمک‌ها را ندارد؛ اما وضعیت شوروی به گونه‌ای است که می‌تواند گاز طبیعی ایران را بخرد و مسیر انتقال گاز و دیگر فرآورده‌های ایران را تامین کند.
۱۲. نظراف گفت از آنجایی که شوروی برای ایران تهدید اصلی حساب نمی‌شود، ایرانی‌ها مایل‌اند تا حد ممکن از حمایت سیاسی شوروی برخوردار باشند. درک «ابتدایی» ایرانی‌ها از روابط خارجی که پس از انقلاب اسلامی شکل گرفت، ملت‌های دیگر را به دو دسته دوست و دشمن تقسیم می‌کرد و به نظر می‌رسد که این نگرش در حال تغییر است.
۱۳. نظراف گفت که شوروی خبری در راستای تعویق و یا منحل شدن سفر ۲۱ ژوئن رفسنجانی به مسکو دریافت نکرده است. انتظار می‌رود که نزدیکان خمینی طی چهل روز مراسم عزاداری به سفر نروند و عزاداری کنند ولی نظراف تاکید کرد این سفر فقط به تعویق می‌افتد.
۱۴. سفیر عراق در دیدار اخیرش با فرستاده سفارت گفت سفر ۲۱ ماه می ورونتسوف به تهران این شبهه را پدید آورده که یک توافق دوطرفه دفاعی میان ایران و شوروی منعقد شده است. سفیر می‌گوید چنین حرکتی مایه نگرانی شدید عراقی‌ها می‌شود و قرار است سفیر عراق در روز ۶ ژوئن ساعت ۴ بعدازظهر با پولیاکوف رئیس بخش خاورمیانه و شمال آفریقای وزارت امور خارجه دیدار کند تا به این موضوع بپردازند.
۱۵. زمانی که از نظراف راجع به همکاری دفاعی ایران - شوروی پرسیدیم پاسخ داد که خبرگزاری ایران در گزارش سفر ورونتسوف، واقعیت را تحریف کرده است. واقعیت این است که شوروی اعلام آمادگی کرده تا در زمینه‌های مختلف که طبیعتا زمینه نظامی را نیز شامل می‌شود، با ایران همکاری کند. نظراف گفت این مسئله نباید به هیچ عنوان یک توافق دفاعی دوجانبه شناخته شود. شوروی در نظر ایرانیان تهدیدکننده‌تر از آن است که چنین طرحی ریخته شود.
۱۶. فروش تسلیحات اما مسئله دیگری است و همان‌طور که در بخش اول به آن اشاره شد او از فروش تسلیحات دفاع کرد. نظراف تصریح کرد که میان تسلیحات موشکی - که تهدیدآمیز هستند - و توپخانه صحرایی - که کاربرد محدودی دارند - تمایز وجود دارد. او به زمان انجام این معامله اشاره‌ای نکرد ولی اظهار کرد که سفر رفسنجانی «زودتر» از آن است که برای تولید تسلیحات شوروی برنامه‌ریزی شده باشد.
۱۷. به پیش‌بینی نظراف در آینده نزدیک تغییری در سیاست ایران در مواجهه با عراق و درگیری با این کشور مشاهده نخواهد شد. یکی از محدودیت‌های رژیم ایران این است که باید مطمئن شود که سیاست‌های ارضی کشور در قبال عراق ضعیف‌تر از شاه به نظر نیاید، شاه برخی از مطالبات ارضی ایران را به تثبیت رساند.
۱۸. نظراف بی‌پرده تصدیق کرد که ایرانیان برای اعلام موضع سیاسی‌شان در قبال افغانستان روش تضادگویی در پیش گرفته‌اند. ایران به شوروی می‌گوید که راه‌حل سیاسی افغانستان مصالحه میان نیروهای مختلف سیاسی است در حالی که به نیروهای مقاومت افغانستان می‌گوید نجیب باید کنار رود تا توافق صورت گیرد. به عقیده شوروی نجیب از مبارزه دست نخواهد کشید و تنها در صورت حضور او در مذاکرات است که می‌توان امید دستیابی به توافق داشت؛ اما ائتلاف هشت‌گانه همچنان بر کناره‌گیری نجیب اصرار دارد.
۱۹. استالسکی اشاره کرد که برخی از مقامات شوروی - از جمله نمایندگان مسکو در کنگره نمایندگان مردم - با این دیدگاه رسمی دولت موافق نیستند؛ سیاست رسمی دولت آن است که باید روابط با ایران را عادی کرد حتی اگر ایران مسیر انقلاب را ادامه دهد. او می‌گوید که در ماه فوریه گذشته ادوارد شواردنادزه مایل نبود با خمینی دیدار کند و ترجیح می‌داد با رهبران «عادی‌تر» ایران ملاقات داشته باشد.
۲۰. استالسکی اذعان کرد که یکی از افرادی است که عقیده دارند اتحاد شوروی در رویکرد با ایران باید با آمریکا هماهنگ باشد. او می‌گوید که قطع رابطه میان ایران و آمریکا به سود اتحاد جماهیر شوروی نیست و شوروی قصد ندارد که از شرایط کنونی به نفع خود بهره گیرد. استالسکی توضیح نداد که چه کسانی در میان نمایندگان «گروه مسکو» با او هم‌عقیده هستند. با توجه به سیاست‌های کنونی شوروی، واضح است که این نمایندگان در اقلیت هستند، اما استالسکی معتقد است که زمان آن رسیده که قانونگذاران شوروی این مسئله و دیگر مسائل سیاست خارجی را به بحث بگذارند.
۲۱. علی‌رغم اینکه نزدیکی شوروی با ایران انقلابی مایه شرمساری مقامات و روزنامه‌نگاران این کشور است، ولی مقامات همچنان به تلاش برای عادی‌سازی روابط با ایران ادامه می‌دهند به این امید که هر فردی که از میان نبرد طولانی برای بدست‌‌گیری قدرت به رهبری برسد یک رهبر «پراگماتیست» باشد؛ اما همان‌طور که مقامات شوروی تصریح می‌کنند این واژه در مورد ایران مفهومی نسبی است.
حملات تندروها علیه برنامه‌های اقتصادی رفسنجانی و اصرار بر ادامه خصومت با آمریکا
[متن سند]
تاریخ: ۲۸ فوریه ۱۹۹۰
از: ابوظبی، امارات متحده عربی
به: منامه بحرین، لندن انگلستان، پاریس فرانسه، فرانکفورت آلمان، بغداد عراق، کویت، مسقط عمان، اسلام‌آباد پاکستان، دوحه قطر، مسکو روسیه، ریاض عربستان سعودی، وزارت امور خارجه، آنکارا ترکیه، استانبول ترکیه، صنعا یمن.
۱. متن کامل - محرمانه
۲. خلاصه: محتشمی‌پور برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی را دستمایه حمله مستقیم به رفسنجانی کرده است. او گفت که باید بر ایمان و شهادت تکیه کرد و استفاده از تکنولوژی و دیپلماسی در رابطه با غرب مردود است. همچنین تاکید کرد که «مرگ بر آمریکا» باید به عنوان بنیان اصلی انقلاب تداوم یابد.
اردبیلی هم به این حملات اضافه کرد و هر دوی آن‌ها مسئله فرمان مرگ علیه سلمان رشدی را از سر گرفتند و هرگونه عقب‌نشینی از این سیاست را مایه دلجویی از آمریکا و انگلیس دانستند. رفسنجانی باید از برنامه‌های توسعه اقتصادی و وفاداری‌اش بر اصول انقلاب دفاع کند و بعید است که بتواند در جبهه‌ای دیگر برای بهبود رابطه با آمریکا مبارزه کند. به عقیده ما، این واقعیت کنونی سیاست ایران است. تهران تایمز در سرمقاله اخیرش به مسئله آزادی گروگان‌ها پرداخته است ولی هیچ کدام از مطبوعات فارسی‌زبان و شخص رفسنجانی به این مسئله اشاره‌ای نکرده‌اند. بعید می‌دانیم که نشانه‌ای از تغییر مشی سیاسی باشد.
۳. محتشمی - وزیر سابق کشور و نماینده مجلس - در مصاحبه تندی که با کیهان هوایی در روز ۷ فوریه انجام داد، از رفسنجانی نامی نبرد ولی برنامه‌های او را به چالش کشید. او هرگونه نیاز به بازنگری در انقلاب را مردود دانست و ضعف ایران را ناشی از عقب‌نشینی از مواضع انقلاب برشمرد. او گفت زمانی که ایران بر حزب‌الله و شهادت تکیه کرد موفق شد؛ زمانی که به تکنولوژی و دیپلماسی اعتماد کرد شکست خورد.
۴. محتشمی بدون اشاره مستقیم به برنامه پنج ساله، به مسیر کلی این برنامه تاخت و تمام انتقاداتی که در مجلس مطرح شده بود را تکرار کرد. یکی از مباحثی که او هدف گرفت مسئله بخش خصوصی بود: «امروزه باز هم به مسیر اشتباهی قدم گذاشته‌ایم.» منفعت به سمت بخش خصوصی روانه شده است. «در نتیجه هرگونه سودی به جیب گروه‌های خاصی از مردم خواهد رفت. چیزی از این برنامه عاید مردم نخواهد شد.» محتشمی به احتمال زیاد حامیانی برای این حملاتش خواهد یافت زیرا سودجویان از سیاست‌های بازار آزاد رفسنجانی منفعت می‌برند.
۵. تاکید برنامه پنج ساله بر صنعتی شدن نیز هدف حملات قرار گرفته است. محتشمی می‌گوید که این موضوع فقط باعث وابستگی بیشتر ایران به خارجی‌ها به منظور تامین مواد اولیه و قطعات خواهد شد. برای ملتی که عمیقا معتقد است که در صد سال گذشته از سلطه بیگانگان - ابتدا انگلیسی‌ها و سپس آمریکاییان - رنج برده است، این یک نکته اساسی به شمار می‌رود. محتشمی خواستار آن است که تغییر مسیر اساسی از صنعتی شدن به سمت توجه به کشاورزی صورت گیرد و می‌گوید این فرمان خمینی بوده است.
۶. او به تفصیل به نیاز به خصومت با آمریکا می‌پردازد: «مرگ بر آمریکا» از اصول امام بوده است. این شعارها بنیان انقلاب هستند. اگر شعار مرگ بر آمریکا حذف شود، مردم دشمنشان را نخواهند شناخت. نفرت و دشمنی باید جایگاهی اساسی در قلب مردم بیابد. او رابطه با آمریکا را تحت هر شرایطی مردود می‌داند.
۷. محتشمی از مقامات انتقاد می‌کند که در اجرای حکم مرگ سلمان رشدی ضعف به خرج داده‌اند و در اقدام مستقیم و دفاع تئولوژیک از فرامین در سطح جهانی کوتاهی کرده‌اند. مسئله سلمان رشدی در نماز جمعه روز ۲۳ فوریه بار دیگر مطرح شد، موسوی اردبیلی در خطبه نماز جمعه اعلام کرد: «این مایه نگرانی آمریکاست. مایه نگرانی انگلیس است. آن‌ها در تلاشند که به انقلاب ضربه وارد کنند.»
۸. مسئله دیگر قابل توجه در خطبه‌های نماز جمعه موسوی اردبیلی این است که هیچ نامی از رفسنجانی و خامنه‌ای ذکر نشد در حالی که سنت این خطبه‌ها تمجید از حاکمان ایران است. اردبیلی راه دیگری یافت تا به صورت غیرمستقیم به رفسنجانی حمله کند، او فروپاشی نظام کمونیستی را تهدیدی برای ایران ذکر کرد. او گفت که غرب امیدوار است که دنیا را غیرمتعادل کند: «گرگ‌ها دندان تیز کرده‌اند، مراکز اقتصادی دنیا خیال‌هایی در سر می‌پرورند.» این خطبه در مقابله با برنامه بودجه است که رفسنجانی در ۲۰ فوریه ارائه داد و در آن تغییرات در اروپا را خطرناک دانست ولی در عین حال آن را موقعیتی مثبت برای «کشورهایی مانند ما که تلاش دارند تا مستقل شوند» برشمرد.
۹. این اظهارنظرهای عمومی از جانب حامیان تندروی مرحوم آیت‌الله خمینی چالش سنگینی برای رفسنجانی پدید آورده است. به نظر می‌رسد که حتی با تایید برنامه اقتصادی در مجلس نیز راه بر او هموار نخواهد شد. بی‌نظمی بوروکراتیک در ایران شکست سنگینی برای اهداف بلندپروازانه این طرح به دنبال خواهد آورد. رفسنجانی باید خود را آماده کند زیرا هرگونه وقفه‌ای در پیشرفت، بهانه به دست مخالفانش خواهد داد تا بگویند «کمکی» به عامه مردم صورت نگرفته و ایران هرچه بیشتر به کمک‌های خارجی وابسته شده است. با توجه به چالش‌هایی که پیش روی رفسنجانی قرار دارد، غیرممکن به نظر می‌رسد که او فرصت را برای بهبود روابط با آمریکا مساعد بداند؛ دومین مسئله‌ای که تندروها نسبت به آن اعلام موضع کرده‌اند و برای اثبات مواضع خود از نام امام فقید استفاده کرده‌اند.
۱۰. مقاله انگلیسی‌زبان تهران تایمز در ۲۲ فوریه که در آن خواستار آزادی گروگان‌های آمریکایی در لبنان شده است، دلیل محکمی برای ایجاد تغییر در تحلیل‌های پیشین ما به شمار نمی‌رود. این روزنامه به عنوان تریبونی برای گفت‌وگو با غرب کاربرد دارد و مخاطب آن نیروهای تاثیرگذار در سیاست ایران نیستند. تا آنجایی که ما اطلاع داریم این سرمقاله در مطبوعات فارسی‌زبان و بیانیه‌های عمومی مطرح نشده است. رفسنجانی در نطق خود در مجلس نیز اشاره‌ای به اوضاع خارجی نکرد. روش او این است که مصالحه با غرب را به وضوح رد می‌کند ولی می‌گوید که ایران می‌تواند شرایط اقتصادی‌اش را بهبود ببخشد اگر «آماده باشیم تا با ابرقدرت‌های متکبر جهان به توافق برسیم.»
۱۱. ایرانی‌ها مهارت دارند که یک مسئله وسوسه‌کننده را مطرح کنند تا تعادل دیگران را برهم بزنند ولی به روش و مسیر خود ادامه بدهند بی‌آنکه مسئولیتی بر دوش مقامات ایرانی بیفتد. به نظر ما سرمقاله تهران تایمز نیز فقط برای گمراه‌سازی است. درگیری‌های آشکار با محتشمی و اردبیلی واقعیتی است که پیش روی رفسنجانی قرار دارد.
نظر شما :