آلودگی هوا؛ معضل ۷۰ ساله تهران
طرح زوج و فرد از سال ۱۳۵۶ اجرا می‌شد
تاریخ ایرانی: آلودگی هوا که این روزها و سال‌ها به تکه‌ای جدانشدنی از زندگی روزمره پایتخت‌نشینان بدل شده، پیشینه‌ای درازتر از آن چیزی دارد که به نظر می‌رسد. مرور روزنامه‌های دهه نخست دی‌ماه ۱۳۵۶، این قصه را روشن‌تر می‌کند. آن روزها هشدار رئیس اداره پیش‌بینی هواشناسی درباره آلودگی هوای تهران، این موضوع را به یکی از خبرها و گزارش‌های مهم روزنامه اطلاعات تبدیل کرده بود. البته پیش از آن، نشریات و رادیو و تلویزیون، هر از گاهی خبرهایی درباره کیفیت بد هوای پایتخت منتشر می‌کردند؛ ولی در آن مقطع، هشدار رسمی مقامی مسئول، این ماجرا را وارد فازی جدید کرد. «آلودگی هوای تهران به مرز خطر رسیده است»؛ این تیتر روزنامه اطلاعات هفتم دی و البته شاه‌بیت صحبت‌های آقای رئیس بود. او که در شب پیش، برای اعلام پیش‌بینی هوا به تلویزیون رفته بود، با هشدار جدی درباره آلودگی هوای تهران، ماشین‌های دودزا را عامل اصلی آلودگی معرفی کرد، آلودگی هوا در محدوده شهرری تا میدان سپه (امام خمینی فعلی) را فراتر از حد مجاز خواند و پیشنهاد کرد که در این محدوده در ساعات اولیه صبح و همین‌طور غروب، تردد ماشین‌های دودزا کمتر شود.(۱)
طرح زوج و فرد در سال ۱۳۵۶
آن روزها از سوی راهنمایی و رانندگی طرحی با عنوان «محدودیت حرکت اتومبیل‌های سواری در تهران» تهیه و پیشنهاد شده بود که در واقع همان چیزی است که حالا به نام طرح زوج و فرد می‌شناسیم. خبر این پیشنهاد، نخستین بار روز ۲۸ آذر همان سال به بیرون درز کرد؛(۲) اما جزئیاتش را در روزنامه هشتم دی‌ماه می‌توان سراغ گرفت. البته طرح محدودیت حرکت که با عنوان «طرح حرکت یک روز در میان اتومبیل‌ها» هم شناخته می‌شد، برای اجرایی شدن، به تصویب در کمیسیون‌های فنی وزارتخانه‌های کشور، دادگستری و ترافیک مجلس سنا نیاز داشت. راهنمایی و رانندگی تهران، جزئیات پیشنهادش را این‌طور شرح داده است: «بر اساس مفاد این طرح کلیه دارندگان وسائط نقلیه شخصی تهران ملزم خواهند بود با توجه به فرد یا زوج بودن شماره پلاک اتومبیل خود در روزهای مشخصی از هفته (یک روز در میان) وسیله نقلیه خود را در محدوده مشخصی از تهران به حرکت درآورند.» مراد از این محدوده مشخص از سوی شمال: خیابان شاه‌رضا (انقلاب اسلامی فعلی)، از سمت جنوب: خیابان مولوی، از شرق: خیابان سپاه و از طرف غرب نیز خیابان سی‌متری بود. در طرح پیشنهادی حتی پیش‌بینی شده بود که پلاک‌های زوج و فرد با دو رنگ متمایز سبز و قرمز مشخص شوند تا کنترل ماشین‌ها در محدوده تعیین‌شده، راحت‌تر باشد. راهنمایی و رانندگی تهران پیش‌نیاز انجام این طرح را اجرای دو برنامه دیگر می‌دانست: یکی از این برنامه‌ها، در نظر گرفتن پارکینگ‌هایی در مرز محدوده‌ای مشخص بود تا افراد مشمول طرح با پارک ماشین‌هایشان در آنجا باقی مسیر را با اتوبوس و تاکسی طی کنند. برنامه دیگر هم تامین اتوبوس و تاکسی به اندازه کافی بود تا آن‌هایی که ماشینشان اجازه ورود به محدوده را نداشت، سریع‌تر به کارهایشان برسند. آن موقع این‌طور پیش‌بینی شده بود که همزمان با طرح زوج و فرد، طرح جمع‌آوری ماشین‌های فرسوده نیز به اجرا گذاشته شود؛ ماشین‌هایی که تعدادشان را در تهران آن زمان، حدود ۲۰۰ هزار دستگاه تخمین زده بودند.(۳)
مقایسه تهران با کالیفرنیا
آن روزها مساله آلودگی هوا این‌قدر اهمیت داشت که مسئولان دیگر هم برایش آستین بالا زدند. برای نمونه می‌توان از گروهی از مسئولان مرتبط با محیط‌زیست یاد کرد که در قالب «هیات عالی جنبش مبارزه با آلودگی محیط‌زیست» فعالیت می‌کردند. این هیات آن روزها با توجه به اهمیت و فوریت موضوع آلودگی هوا، بحث درباره سایر موضوع‌ها را کنار گذاشت و بر معضل هوای پایتخت متمرکز شد. رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، معاون شهردار تهران و کارشناسان و نمایندگانی از ارگان‌هایی چون شرکت ملی نفت ایران، وزارت بهداری و بهزیستی، شرکت ملی گاز ایران و شرکت واحد اتوبوس‌رانی از جمله شرکت‌کنندگان جلسه دی‌ماه این هیات بودند که به موضوع بررسی آلودگی هوای تهران اختصاص داشت؛ جلسه‌ای که در دفتر روزنامه اطلاعات برگزار شد و این روزنامه در روز هشتم دی‌ماه گزارشی مفصل از آن ارائه داد. نکته جالب، تیتر انتخابی اطلاعات برای آن گزارش است: «آلودگی هوا: ۲۸ سال فقط حرف زده‌ایم»؛ تیتری که نشان می‌دهد ماجرای آلودگی هوای تهران حتی پیشینه درازتری هم دارد. اشاره این تیتر به زمانی است که دولت رزم‌آرا روی کار بود. به ادعای روزنامه، نخستین سخنان درباره آلودگی هوا در آن مقطع زده و در صفحات نشریات آن زمان منعکس شد.
از جمله نکاتی که در جلسه دو ساعته هیات عالی مطرح شد، مرور تجربه ایالت کالیفرنیای آمریکا بود؛ به عنوان «راه پیموده غرب در زمینه مبارزه با آلودگی هوا». تجربه کالیفرنیا از این قرار بود که در سال ۱۹۶۷ با مطالعاتی که در این ایالت انجام شد، پس از بررسی نقش خودروهای بنزین‌سوز در آلودگی هوا، به این نکته رسیدند که با اعمال تغییراتی در موتور خودروها، سموم ناشی از سوخت بنزین و در نتیجه آلودگی هوا به شکل قابل توجهی کاهش می‌یابد. نتیجه این شد که در این ایالت و بعد در دیگر ایالات آمریکا واردات و استفاده از خودروهایی که این تغییرات و اصلاحات را از سر نگذراندند، ممنوع شد. قصه تا آنجا پیش رفت که کشورهای سازنده خودرو که آمریکا را بازار محصولاتشان می‌دانستند، ناچار به اصلاح آن‌ها شدند. غرض از طرح چنین تجربه‌ای در آن جلسه، مقایسه آن با وضع ایران در آن زمان بود؛ ایرانی که چه در واردات ماشین و چه در تولیدات خود، چنین دغدغه‌ای نداشت.(۴)
تهرانی که دیگر جذاب نبود
بر اساس گزارش روزنامه اطلاعات از آن جلسه، ریشه اصلی آلودگی هوا در سال ۱۳۳۵ که به تهیه طرحی برای مبارزه با آن در همان مقطع منتهی شد، دود ناشی از اتوبوس‌های گازوئیل‌سوز شرکت واحد اتوبوس‌رانی، کامیون‌ها و دود حاصل از کارخانه‌های اطراف، کوره‌ها، حمام‌ها و امثال این‌ها بود؛ اما در سال ۱۳۵۶ قصه فرق داشت. در آن سال بر اساس آمار کارشناسان محیط‌زیست، ۹۰ درصد آلودگی، از فعالیت بیشتر از یک میلیون و پنجاه هزار وسیله نقلیه موتوری ناشی می‌شد که از این مقدار بیش از ۷۸ درصد سهم خودروهای بنزینی بود. چنین اوضاع و احوالی مقدار مونوکسید کربن را به ده برابر بیشتر از میزانی رسانده بود که برای انسان‌ها خطرناک تلقی می‌شد. در آن گزارش، مسئول چنین وضعی، در درجه نخست مسئولانی دانسته شدند که تنظیم‌کننده مقررات در جهت مصالح عمومی بودند و بعد هم مردمی که از نقش و سهمشان در آلودگی هوا ناآگاه بودند و از دستگاه‌های دولتی در این زمینه مطالبه‌‌ای نداشتند. در جلسه «هیات عالی جنبش ملی مبارزه با آلودگی محیط‌زیست» پیشنهادهایی هم برای مقابله با مشکل آلودگی هوای پایتخت مطرح شد: تلاش برای ممنوعیت ورود ماشین‌هایی که موتورشان تولید آلودگی می‌کرد و استاندارد کردن خودروهای تولید داخل و سعی در جهت حل مشکل سوزاندن زباله در معابر، ادارات و واحدهای مسکونی، از جمله این پیشنهادها و برنامه‌ها بودند.(۵)
محمدعلی سفری، از روزنامه‌نگاران شناخته‌شده آن زمان، دو روز پس از این گزارش، دست به قلم برد و یادداشتی را برای روزنامه اطلاعات روی کاغذ آورد؛ یادداشتی با عنوان «هوای مسموم، مسئول و غیرمسئول نمی‌شناسد!» در این مطلب از بی‌توجهی و جدی نگرفتن خطر آلودگی هوای تهران انتقاد و از اینکه مسئولان زمانی به فکر حل این مشکل بیفتند که نوش‌دارویی باشد بعد از مرگ سهراب، بیم داده شده است. نکته قابل تامل اینجاست که در نگاه سفری، تهران در سال ۱۳۵۶ با توجه به چنین مشکلاتی، دیگر گل سرسبد شهرها نبود و مردم بر خلاف گذشته اشتیاقی به زندگی و کار در آن نداشتند و حتی به دنبال فرار از این شهر بودند!(۶)
به این ترتیب چیزی که از چند و چون خبرها و گزارش‌های سال ۵۶ روزنامه اطلاعات درباره آلودگی هوای تهران برمی‌آید، ریشه‌داری این درد و نسخه‌هایی است که برایش پیچیده می‌شود. ظاهرا این قصه سر دراز دارد...
پی‌نوشت‌ها:
۱. روزنامه اطلاعات، چهارشنبه ۷ دی ۱۳۵۶، شماره ۱۵۴۹۸، ص ۱ و ۴
۲. همان، دوشنبه ۲۸ آذر ۱۳۵۶، شماره ۱۵۴۹۱، ص ۴
۳. همان، پنجشنبه ۸ دی ۱۳۵۶، شماره ۱۵۴۹۹، ص ۱ و ۴
۴. همان، ص ۵
۵. همان جا
۶. روزنامه اطلاعات، شنبه ۱۰ دی ۱۳۵۶، شماره ۱۵۵۰۰، ص ۶
نظر شما :