شاه نگران توافق اعراب و اسرائیل است

تاریخ ایرانی: سایت ویکی‌لیکس سندی از گفت‌وگوی آلفرد آترتون، دستیار وزیر خارجه آمریکا در امور خاورمیانه با محمدرضا شاه پهلوی در روز سوم مهر ۱۳۵۷ منتشر کرده که یک هفته پس از توافق کمپ‌دیوید انجام شده است. محتوای این گفت‌وگوها بیانگر کنجکاوی شاه ایران برای اطلاع از مواضع کشورهای عربی در قبال توافقنامه بین انور سادات، رئیس‌جمهور مصر و مناخیم بگین، نخست‌وزیر اسرائیل است و در جایی هم از «افزایش فعالیت‌های شوروی در خاورمیانه و ایجاد بی‌ثباتی در ایران» ابراز نگرانی می‌کند.

***

[متن سند]

ادامهٔ کمپ دیوید: دیدار آترتون با شاه

تاریخ: ۲۶ سپتامبر ۱۹۷۸ [۴ مهر ۱۳۵۷]

از: آنکارا، ترکیه

به: وزارت امور خارجه

شاه گفت که سادات «چارهٔ دیگری نداشت» و ابراز امیدواری کرد که سادات موفق شود. در طول مکالمه، احساس می‌کردم که شاه از آیندهٔ این موضوع نگران است و نمی‌داند که این موضوع به نفع ایران خواهد بود یا نه و مطمئن نیست که باید چه موضعی اتخاذ کند. او عوامل شوروی و مواضع رژیم‌های میانه‌روی عربی را تحت نظر دارد.

۱. شاه جلسهٔ روز ۲۵ سپتامبر را با پرسش دربارهٔ ملاقات وزیر امور خارجه با اسد آغاز کرد. او بسیار مایل بود تا دربارهٔ گزارش‌های رسیده از سفر احتمالی اسد به مسکو اطلاعات کسب کند. در طول ملاقات باز هم به این موضوع اشاره کرد و دائما دربارهٔ واکنش شوروی به کمپ دیوید ابراز نگرانی کرد، همچنین به افزایش فعالیت‌های شوروی در خاورمیانه و ایجاد بی‌ثباتی در ایران نیز پرداخت.

۲. من به اشتیاق و هوشیاری اسد در پرس‌وجو از وزیر امور خارجهٔ آمریکا در مورد توافق کمپ دیوید اشاره کردم و این نکته که اگرچه او مخالفت‌ها و موانعی در این مورد دارد ولی با این وجود مایل است تا باب گفت‌وگو باز بماند. گفتم که به نظر می‌رسد اسد قصد دارد تا سادات را منزوی و تخریب کند و نگران توافق صلح میان اسرائیل و مصر است و اینکه دیگر اعراب در آن نقشی نداشته باشند. اما توضیح دادم که او همچنان به قطعنامهٔ ۲۴۲ پایبند است. شاه به گزارش‌های حاکی از بیماری اسد اشاره کرد و می‌خواست بداند که دلیل «انتقام‌جویی» اسد از سادات چیست و حدس می‌زد که شاید «وظیفهٔ او» آنست که به ژنو برود، و این بازگشت به ژنو را همان چیزی می‌دانست که شوروی می‌خواهد. (سخنان شاه در این مورد چندان واضح نبودند ولی فحوای پرسش این بود که اگر اسد زمان چندانی برای ادامهٔ حیات ندارد پس چرا این روش را در پیش گرفته است.)

۳. به شاه گفتم که رئیس‌جمهور و وزیر امور خارجه آمریکا مایل هستند تا او به سرعت از این موضوع آگاهی بیابد که چرا توافق کمپ دیوید یک چارچوب مناسب برای مذاکرات صلح فراهم می‌کند و می‌خواهیم که او به واکنش‌های اردن، عربستان سعودی و سوریه در قبال وزیر امور خارجه واقف شود. اشاره کردم که دستاوردهای کمپ دیوید در نامهٔ رئیس‌جمهور به او خلاصه شده است. بر امتیازات فراوانی که بگین اعطا کرده تاکید کردم و اینکه سادات انعطاف‌پذیری فراوانی نشان داده تا این توافق صورت بگیرد از جمله اینکه حاضر شده مسائل پیچیده و جدی همچون مسالهٔ اورشلیم را تا برقراری مذاکرات میان احزاب به تعویق بیاندازد بدون اینکه آسیبی به موقعیت خود وارد سازد. گفتم که رئیس‌جمهور احساس می‌کند که تحقق کمپ دیوید بدون کمک سادات امکان‌پذیر نبود؛ سؤال این است که او اکنون چه کمکی دریافت خواهد کرد. ما قصد داریم از او حمایت همه‌جانبه به عمل بیاوریم. ارزیابی ما اینست که سادات با ایستادگی در برابر برخی از انتقادات بسیار تند از حمایت گستردهٔ مردم مصر و ارتش برخوردار است. البته که ما انتظار داشتیم با برخورد بسیار تند منتقدین در جهان عرب، حتی بسیاری از متحدینمان، مواجه شویم و اینکه مخالفین به شدت از خود واکنش نشان دهند. به همین دلیل بود که رئیس‌جمهور از وزیر امور خارجه درخواست کرد با کشورهای اصلی جهان عرب دیدار کند.

۴. برای شاه توضیح دادم که مسائل خاصی که حسین، فهد و اسد در آن مورد به وزیر امور خارجه ابراز نگرانی کرده بودند کدام هستند و اینکه ما چگونه به این نگرانی‌ها پاسخ دادیم و برایشان تشریح کردیم که از چارچوب کنونی کمپ دیوید چه منافعی عایدشان خواهد شد.

۵. هنگامی که واکنش حسین را برای شاه توضیح می‌دادم، به این موضوع پرداختم که اگرچه ما و سادات می‌دانیم که او نقش کلیدی در این میان ایفا می‌کند ولی در عین حال به این امر هم واقفیم که او تحت فشار زیادی قرار دارد. وزیر امور خارجه تلاش کرد تا حسین را متقاعد کند که بر منافع حاصل از مذاکرات صلح تمرکز کند به طریقی که برای اردن و ثبات منطقه مؤثر باشد و اینکه دیر پیوستن به این جریان چه عواقبی برای او به دنبال خواهد داشت. در پایان حسین گفت که مایل است مدتی راجع به این موضوع فکر کند و به پاسخ‌هایی که ما در قبال پرسش‌های او فراهم خواهیم کرد بیشتر بیاندیشد و از همسایگانش نیز خاطرجمع شود. ما همچنان حسین را تشویق خواهیم کرد که وارد ماجرا شود و اطمینان خواهیم داد که از او در برابر تمامی مخاطرات حمایت خواهیم کرد.

شاه گفت که نمی‌داند در چه صورتی حسین ممکن است توافق کند. در گذشته به نظر می‌رسید حسین با شاه موافقت کرده که تأسیس کرانه باختری به اردن مربوط می‌شود، اما حسین از تبدیل شدن به قهرمان فلسطینیان چه سودی خواهد برد؟ از اینکه یک نهاد فلسطینی در کرانه باختری بنا نهاده شود؟ خاطرنشان کردم که ما هم همچون اسرائیل نگران تأسیس یک کشور مستقل فلسطینی و تأثیر آن بر امنیت منطقه هستیم و برخی اعراب نیز به صورت پنهانی با ما موافق هستند.

من به این نکته اشاره کردم که حسین همیشه گفته در صورتی در مذاکرات حضور خواهد یافت که اسرائیل به عقب‌نشینی متعهد شود و سؤال کنونی این است که آیا مسالهٔ بازپس‌گیری اراضی در این مذاکرات به عنوان یک اصل مطرح است؟ شاه در چندین مورد پرسید که آیا مذاکرات بدون حسین پیش خواهد رفت؟ من گفتم که سادات فکر می‌کند اگر حسین و فلسطینی‌ها مذاکره را نپذیرند او می‌تواند مذاکرات در مورد کرانه باختری - غزه - فلسطین را با اسرائیل پیش ببرد. شاه در این مورد تردید داشت. او پرسید که سادات چگونه می‌تواند کاری از پیش ببرد در حالی که حتی فلسطینان حاضر به همکاری نیستند. من به جایگاه خاص مصر در برابر غزه اشاره کردم و اینکه ممکن است بتوان از آنجا وارد عمل شد.

۶. در مورد عربستان سعودی، به شاه گفتم که به نظر می‌رسد که آن‌ها می‌خواهند هر دو طرف را داشته باشند، از یکسو تلاش‌های رئیس‌جمهور آمریکا را تحسین می‌کنند و از سوی دیگر نگران تنش‌های جهان عرب هستند. اظهارنظرهای علنی آن‌ها چنان نبود که ما انتظار داشتیم. شاه گفت که وزیر اقتصاد عربستان - ناظر - در تاریخ ۲۱ سپتامبر به او گفته موضعش در مورد این مذاکرات محتاطانه است. شاه می‌گوید که سعودی‌ها «با آنچه که وجههٔ عمومی نزد اعراب» می‌نامند، در گیرودار هستند و بسیار به رسانه‌های عربی توجه دارند. اما با این وجود اضافه کرد که حداقل سعودی‌ها به سادات در بازپس‌گیری اراضی‌اش کمک کردند. به شاه گفتم که وزیر امور خارجه مدتی را با فهد سر کرده تا به او بفهماند که با جلوگیری از به بن‌بست رسیدن مذاکرات می‌توانند از راهیابی عناصر تندرو به منطقه جلوگیری به عمل بیاورند و ادامه دادم که به نظر من فهد این عامل را در تصمیم‌گیری‌اش مد نظر قرار خواهد داد. سعودی‌ها معتقد بودند که سادات در کمپ دیوید می‌توانست امتیازات بیشتری برای فلسطینی‌ها کسب کند، ولی ما به آن‌ها تاکید کردیم که سادات اصلاً از مواضع اصلی اعراب کوتاه نیامده است. شاه در آخر اضافه کرد که سعودی‌ها راهی جز پشتیبانی از سادات ندارند، ولی در طول گفت‌وگو این پرسش را مطرح کرد که اگر سعودی‌ها کناره‌گیری کنند، روند مذاکرات تا کجا پیش خواهد رفت.

۷. شاه پرسید که اگر حسین، فلسطینی‌ها و سعودی‌ها کناره بگیرند سادات چه خواهد کرد؟ در پاسخ به این سؤال که آیا سادات این گزینه را دارد که در آخرین لحظه از امضای نهایی توافقنامه با اسرائیل سر باز بزند تا با این تاکتیک باقی اعراب را پای میز مذاکره بنشاند، گفتم که در توافق کمپ دیوید میان اسرائیل - مصر، یک بازهٔ زمانی خاص در نظر گرفته شده است. ادامه دادم که سادات در برخی موارد از قدرت نفوذ برخوردار است ولی با توجه به حمایت آمریکا، مصر و جوامع بین‌الملل از سادات، به نظر می‌رسد که در نهایت دیگر کشورهای عربی این فشار را احساس خواهند که وارد مذاکره شوند زیرا متقاعد خواهند شد که سادات قصد دارد تا مذاکرات با اسرائیل را به انجام برساند و حتماً در این کار موفق خواهد بود. شاه نیز به این موضوع اذعان داشت که سادات چارهٔ دیگری ندارد و در عین حال کسی نیست که عقب‌نشینی کند. ولی او کاملاً شک دارد که سادات بتواند بدون حمایت دیگر اعراب، از جمله ساکنین کرانه باختری، از مذاکرات اسرائیل - مصر پا پیش‌تر گذاشته و به مسائل گسترده‌تر از جهان عرب بپردازد. به شاه اطمینان دادم که آمریکا متعهد است در صورت وقوع هرگونه مساله‌ای، به صورت جدی در مذاکرات حضور بیابد.

۸. در پایان دیدار، تاکید کردم این موقعیتی است که نباید از دست برود، زیرا تنها گزینهٔ دیگر بن‌بستی خواهد بود که عواقبش به نا‌امنی در منطقه محدود نخواهد ماند. ابراز امیدواری کردم اعرابی که در گذشته مسیر «یا همه یا هیچ» را در پیش گرفتند و هیچ چیزی به دست نیاوردند، از این موقعیت استفاده کنند و در چارچوب قطعنامه ۲۴۲ برای دستیابی به صلح همکاری لازم را به عمل بیاورند و فلسطینی‌ها روش عملی‌تر و عاقلانه‌تری را در پیش بگیرند. شاه گفت که او هم کاملاً با این نظر موافق است و اینکه از افزایش نفوذ شوروی در منطقه نگران است و به خصوص دلواپس عواقب نفوذ شوروی در ایران است.

۹. در آخر بار دیگر تصریح کردم که پرزیدنت کاملاً به این روند صلح پایبند بوده و دولت او توجه بی‌سابقه به منطقه را در دستور کار خود قرار داده است، توجهی که خاص ایران و دیگر کشورهای خاورمیانه است. سفیر سالیوان شواهدی از توجه بی‌سابقه کنگره و قدردانی از میزان اهمیت خاورمیانه و نقش این منطقه در منافع جهانی آمریکا را به شاه ارائه کرد. شاه از این گزارش تقدیر کرد و مراتب قدردانی‌اش از رئیس‌جمهور آمریکا و وزیر امور خارجه را ابراز کرده و از تلاش آن‌ها برای پیشبرد صلح تشکر کرد.

رونالد اسپیرس [سفیر ایالات متحده در ترکیه]