ابراهیم افشار ، خبرنگار

  1- داستان‌های تودرتوی ورزش ایران در نخستین سال‌های بعد از انقلاب آنچنان جذاب و تخیل‌انگیز و شبه‌سوررئال به‌نظر می‌رسد که گاه آدمی گمان می‌کند آنها را لای رؤیاها و رمان‌ها خوانده است. چه نخستین روزهای داغ اسفند1357 که نام تنی چند از ستاره‌های فوتبال ، وزنه‌برداری و کشتی ایران در لیست همکاران ساواک منتشر شد و آنها همگی دویدند به آغوش آقای‌طالقانی که از او نامه‌ای مبتنی بر تکذیب قضایا بگیرند و خلاص شوند(الحق که آقا هم کم نگذاشت برایشان). یا داستان مصادره باشگاه تاج به‌دست تفنگچیان پروفسور میرزایی رزمی‌کار که آخرش با دخالت نیروهای مسلح کمیته پایان یافت. و صدالبته تغییر نام باشگاه‌های سرخابی نیز لبریز از قصه و داستانک‌های داغ سیاسی است که باید روزی از آنها پرده‌برداری شود. یا داستان جام شهید اسپندی که نخستین تورنمنت داخلی پایتخت بود و تماشاگران مسلح، آن را به تعطیلی کشاندند و آخ نگفتند. به تمامی اینها اضافه کن صعود تیم ملی فوتبال به المپیک 1980 مسکو و تحریم این مسابقات به‌دست دولت که آه از نهاد ستاره‌های مستضعف ورزش درآورد؛ یا قصه‌های دیگری از این سال‌های پرالتهاب که فقط در نقل‌های مادربزرگ‌ها قابل‌باور است. لابد سوم شدن تیم ملی در جام ملت‌های آسیا در سال 1980 هم یادتان هست که مصادف با آغاز بمباران شهرهای ما توسط عراق شد و چنان به غمخواری و استرس توپچی‌های مضطرب‌ما منجر شد که جام را از فرط دلشوره گذاشتند کف دست کویت میزبان و برگشتند ایران تا از سلامتی خانواده‌هایشان باخبر شوند. البته در آن سال‌ها، نوشتن بخش‌های ناشنیده‌ای از زندگی قهرمانانی چون پروین و حجازی هم خواندن دارد. مخصوصا ناصر که به‌عنوان رئیس تربیت‌بدنی شهر بابل برگزیده می‌شود تا جام تختی را برگزار کند و نیز محرومیتش از پیوستن به تیم‌های تاپ اروپایی. آن روزها فدراسیون انقلابی فوتبال ایران به همه ستاره‌ها اعلام کرده بود که حق حضور در تیم‌های خارجی را ندارند و چنین بود که دعوتنامه تیم‌های نانت فرانسه و منچستریونایتد برای ناصر، به خنسی خورد. بگذارید این شماره را با اشاره‌ای به بازی‌های آسیایی سئول (1986) تمام کنیم و قصه‌های گفته‌نشده ورزش، بماند برای کرسی‌های زمستانی بعدی.

  2- بازی‌های آسیایی سئول 1986 برای ما با 6 طلا تمام شد؛ بازی‌هایی که از 29شهریور تا 14مهر 1365 با قدرت‌نمایی 27کشور در 25رشته ورزشی آغاز شده بود اگرچه تنها 6گردن‌آویز زرین برای ما به ارمغان داشت اما حُسن‌ اساسی‌اش در این بود که با همین شش‌تا هم در سکوی چهارم جدول نهایی بازی‌های آسیایی جاخوش کردیم؛ پشت سر 3 غول چشم بادامی (چین با 94طلا، کره با 93طلا و ژاپن با 58طلا). در سئول، 5 طلای گوش‌شکسته‌های کشتی و یک طلای ناب از علی‌آقا زنگی‌آبادی، چنان کیفورمان کرد که به محض بازگشت کاروان، همه در بوق‌ها دمیدند که آب اگر دست‌تان است زمین بگذارید و قهرمانان بازی‌های آسیایی را از خدمت نظام‌وظیفه معاف کنید. البته در مجموع مدال‌ها، 6نقره و 10برنز نیز دشت کرده بودیم که جمع مدال‌هایمان را 22تایی می‌کرد. با این همه، اما ارج و قرب آن 6 مرد طلایی از جمع کاروان 94نفری ایران، زمانی قابل درک بود که می‌فهمیدی کاروان عراق- که آن‌روزها با تهاجم به سرزمین‌مان، نفرت‌انگیز می‌نمود- در سئول بدون طلا مانده و تنها 5نقره و 5برنز دشت کرده است.

بازی‌های‌آسیایی سئول، آنچنان اهمیتی برای جامعه و دولت داشت که مقامات تلویزیون قول دادند هر روز از ساعت 4بعداز ظهر، حدود 45دقیقه گزارش نه چندان زنده(!) از سئول به سمع و نظر بینندگان تلویزیونی برسانند و مخاطبان را سیراب کنند؛ هر روز فقط 45دقیقه! این در حالی بود که بازی‌ها معمولا از ساعت 11و نیم نیمه‌شب به وقت تهران برگزار می‌شد که دیگر همه پلک‌ها سنگین می‌نمود. با وجود این اما گله‌مندترین مردم، آنهایی بودند که در قحطی پخش مستقیم، نتوانسته بودند فوتبال حساس ایران- کره‌جنوبی را ببینند و در نهایت هیجان، 120دقیقه تمام تلفن‌های روزنامه‌های اطلاعات و کیهان در تهران را به اشغال خود درآورده بودند تا یک خبر تک خطی بگیرند و ببینند که ایران در ضربات پنالتی‌ها قافیه را باخته یا از تاج و تختش محافظت کرده است؟ 

در تمام آن 2هفته داغ سئول، تمام آن 5هزار ورزشکار آسیایی که سر از سئول درآورده بودند پرچمدار کاروان ایران رضا سوخته‌سرایی و رفیق شفیق‌اش علیرضا سلیمانی را با انگشت نشان می‌دادند؛ 2سنگین‌وزن طلایی که با طنازی تمام در دهکده بازی‌ها آتش می‌سوزاندند و آخ نمی‌گفتند. 

آن روزها شهر 10 میلیون نفری سئول، از شهرهای تازه توسعه‌یافته جهان به شمار می‌رفت و مسئولین برگزاری بازی‌ها التماس می‌کردند که هیچ‌کس ته سیگارهایش را در خیابان‌ها خاموش نکند اما دودی‌های ایرانی‌ نه‌تنها به این چیزها توجه نداشتند بلکه با آموختن تنها واژه ژاپنی«سایونارا»، دائم به قصد مزه‌پرانی و خداحافظی، سر به سر میزبانان می‌گذاشتند و کم نمی‌آوردند. در کاروان ایران، چشم‌ها در کنار کشتی، به تیم ملی فوتبال هم بود که با رهبری پرویزخان دهداری مدعی نخست قهرمانی بود. از قضا نخستین بازی‌مان که دوشنبه 31شهریور 1365با ژاپن بود پیشاپیش دل‌پیچه شیرینی با خود آورده بود که بعداز پیروزی با 2گل چنگیز و ناصرمحمدخانی، از بین رفت. این دیالوگ پراشتها از پرویز دهداری هنوز در یادم مانده است که به خبرنگاران کیهان ورزشی گفته بود:« باید با 5یا 6گل ژاپن را مغلوب می‌کردیم». ستاره بلامنازع آن بازی اما ناصر محمدخانی بود که به‌دلیل آسیب‌دیدگی، حتی نتوانست نیمه اول را به اتمام برساند. این در حالی بود که ستاره‌هایی چون درخشان، پنجعلی و پیوس روی نیمکت نشسته بودند و جیک نمی‌زدند. در بازی دوم که بنگلادش را با 4 گل درهم کوبیدیم البته پیوس هم به میدان آمد. آنگاه درحالی‌که چینی‌ها در پایان روز پنجم بازی‌ها، 32طلا گرفته بودند ما نیز طلای نوبرانه‌مان را به‌دست زنگی‌آبادی گرفتیم که نفر اول 30کیلومتر دورامتیازی آسیا شده بود. روز شنبه 5مهرماه درحالی‌که همه کارشناسان فوتبال فارسی اعلام می‌کردند که ما کویت را به راحتی آب‌خوردن خواهیم برد و حریف اصلی‌مان تنها و تنها کره‌جنوبی میزبان است، با یک گل چپ‌اندرقیچی تسلیم کویتی‌ها شدیم و همین کافی بود تا سگرمه‌های دهداری از بی‌دقتی بچه‌ها توی هم برود. درحالی‌که روزنامه‌ها فریاد می‌زدند که فقدان یک تمام‌کننده، پدر تیم ما را درآورده است، ایران در بازی بعدی 6گل در دروازه نپال کاشت اما در مصاف با کره میزبان، در ضیافت پنالتی‌ها باخت و از صعود به نیمه‌نهایی باز ماند. بازی با کره درحالی‌که تا دقیقه 120، یک-یک بود با هدر رفتن پنالتی ناصر، بلیت برگشت به خانه را در دست بازیکنان ما گذاشت؛ مایی که از عهده کره ده‌نفره هم برنیامده بودیم و قلب دهداری تَرک‌خورده‌تر شده بود. با این حال، اندونزی بی‌ادعا با پیروزی 4-3بر امارات، به نیمه‌نهایی صعود کرده بود! بالاخره کره‌جنوبی در فینال با 2 گل از سد عربستان گذشت و گردن‌آویز طلا را توی مشتش گرفت. حالا دیگر ستاره‌های علاف فوتبال ما می‌بایست از فرط بیکاری به تماشا و تشویق کشتی‌گیران هموطن می‌رفتند تا ترکان و عسگری محمدیان و سلیمانی طلایی را روی پلک چشم‌شان بگذارند. چرا که تیم ملی کشتی را مثل آب خوردن، قهرمان آسیا کرده بودند. سئول باران‌زده با ما در حالی بدرود گفت که هنوز ستاره‌های ما از لفظ خداحافظی ژاپنی‌ها استفاده می‌کردند و خطاب به میزبانان، می‌گفتیم سایونارا عزیزم سایونارا!
 

***

دست اول مثل تاناکورا

درباره سریالی که رهبران انقلاب اسلامی هم تماشایش می‌کردند

علی بختیاری؛ کیوریتور 

«تیغ و ابریشم» با جرح و تعدیل زیاد در سال1365به نمایش درآمد. پوستر این فیلم اما از منظر طراحی جایگاه ویژه‌ای دارد. آیدین آغداشلو این پوستر را بر پایه نقاشی طراحی کرد و این نخستین پوستری بود که او برای کیمیایی ساخت. تکنیک درخشان آغداشلو و استفاده از فن همیشگی برهم نهی‌ خطوط وحشی و اکسپرسیو روی زمینه پر ساخت‌وساز در این پوستر مشهود است. طبق روال تاریخی پوسترهای هنری، این پوستر به مذاق پخش‌کننده‌ها خوش نمی‌آید و همزمان پوستری با سبک رایج سینمای دهه60 نیز برای این فیلم طراحی می‌شود و گویا پوستر آغداشلو هرگز به اکران‌های شهرستان‌ها ارسال نشده.



دانشجـویـان بـه صـحنه می‌آیـند



 مهرداد رهسپار؛ روزنامه‌نگار



دفتر امورهنری واحد فوق برنامه بخش فرهنگی جهاد دانشگاهی در آبان 1365 دومین جشنواره تئاتر دانشجویان کشور را برگزار کرد. 25گروه برای شرکت در جشنواره اعلام آمادگی کردند که از این میان 9‌گروه انتخاب شدند. کمیته ارزشیابی دومین جشنواره برای انتخاب آثار را مجید جعفری، فرامرز حق‌شناس و مهدی‌رضا بدلی تشکیل می‌دادند. نمایش «هالو نباش ژنرال» نوشته و کارگردانی مجید جعفری یکی از این 9نمایش بود! سابقه برگزاری نخستین جشنواره سراسری تئاتر دانشجویان کشور به سال 1364 می‌رسد. اما آن جشنواره صرفا نام «دانشجویان» بر خود داشت درحالی‌که عملا چنین نبود. اما از آن‌جا که جهاد دانشگاهی آن را برگزار می‌کرد، نخستین جشنواره برآمده از نهادی دانشگاهی محسوب می‌شد. در آن دوره 10گروه اعلام آمادگی کردند که 7گروه پذیرفته شد. بنابراین می‌توان دومین دوره جشنواره تئاتر دانشجویان کشور را جزو چند استثنای نخستین جشنواره تئاتر دانشجویی پس از انقلاب دانست. با این حال این جشنواره هنوز قوام امروزی خود را نداشت، محمد چرمشیر منتقد ثابت بولتن جشنواره که نمایش«‌ماه بالا می‌آید» او به کارگردانی قاسم زارع در جشنواره اجرا می‌شد، در انتقاد از جشنواره در همان بولتن سال 65 می‌نویسد: «از قراین چنین برمی‌آید که هیچ؛ چرا که در طول دو جشنواره و از حدود بیست اجرا هیچ‌کدام محصول هیچ‌یک از این مراکز آموزشی هنر نیست». او از نظام آموزشی ضعیف تئاتر انتقاد می‌کند. نکته دیگر این جشنواره حضور روجیه عساف از لبنان و صافی ناز کاظم از مصر برای سخنرانی است، این نخستین قدم برای بین‌المللی کردن جشنواره تئاتر دانشجویی بود.

سروش خسروی، دبیر گروه اقتصاد و بورس

کارل مارکس، در کتاب مشهورش «هجدهم برومر لویی بناپارت» به نقل از هگل - فیلسوف آلمانی- می‌نویسد: «همه‌ رویدادها  در تاریخ 2بار رخ می‌دهند» اما او فراموش می‌کند اضافه کند  در ایران تاریخ گویی بارها تکرار می‌شود؛ بی‌هیچ کم و کاستی و دقیقا مشابه قبل؛ کپی برابر اصل.
داستان فراز و نشیب نرخ‌های کلیدی در اقتصاد ایران، نظیر قیمت ارز و نفت و نوع تصمیم‌گیری مسئولان دولتی در دهه‌های مختلف پس از انقلاب گواه این مدعاست. مارکس می‌گفت تاریخ خودش را تکرار می‌کند؛ «نخست به‌صورت تراژدی و بار دوم به‌صورت کمدی.» اما در ایران، اغلب این روی تراژیک تاریخ است که برای زندگان در آن عصر رخ می‌نماید ولی در بازخوانی تاریخ عموماً چیزی جز کمدی عاید تاریخ نگار و خواننده تاریخ نمی‌شود.

در سال‌های اخیر چندبار پس از نزول قیمت جهانی نفت و کاهش قدرت مالی دولت در پرداخت یارانه سوخت، سهمیه‌بندی بنزین تجربه شده است. آخرین بار امسال دولت پس از آغاز دور تازه تحریم‌های آمریکا که موجب کاهش حجم صادرات نفت شد و همچنین در پی آغاز روند کاهش قیمت جهانی نفت، توزیع بنزین برمبنای کارت سوخت را در دستور کار خود قرار داد. جالب است بدانید این تجربه تاریخی برای نخستین‌بار در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال65 مشاهده شد، اما برای روشن‌تر‌شدن تصویر تکراری تاریخ به کمی عقب‌تر باز می‌گردیم. 

در سال1361 که ایران به‌آرامی و با آزادسازی خرمشهر دست بالا را در میدان جنگ تحمیلی پیدا می‌کرد قیمت نفت افزایش یافت؛ همین موضوع اوضاع اقتصاد و درآمدهای ارزی ایران را بهبود بخشید و دولت توانست اوضاع اقتصاد را پس از یک دوره آشوب داخلی و همچنین مصادره گسترده کارخانه‌های تولیدی به نفع خود و بنیادهای انقلابی سامان دهد. بازار با تکیه بر دلارهای نفتی تا حد امکان از کالاهای مصرفی پر شد تا روحیه مردم در پشت جبهه هم تقویت شود. چرخ کارخانه‌های دولتی‌شده هم با مواد خام وارداتی به چرخش درآمد تا مدیران عمدتا جوان انقلابی حاضر بر صندلی اداره شرکت‌های بزرگ، خودی نشان دهند.

اما پس از آنکه ایران بر اصول خود پافشاری کرد، جهان غرب و عرب،  ابتدا عراق را برای حمله به مراکز اقتصادی ایران، به‌ویژه پایانه‌ها و سکوهای نفتی تجهیز کردند به طوری که در سال 65 پایانه نفتی جزیره سیری  مورد حمله هواپیما‌های عراقی قرار گرفت. در ادامه، جنگ نفتکش‌ها، مسیر انتقال نفت ایران را هدف قرار داد. نتیجه روشن بود؛ کاهش صادرات و درآمد نفتی ایران.

با کاهش صادرات نفت و افزایش هزینه‌های جنگ، اقتصاد ایران وضعی نابسامان‌ پیدا کرد. در محدوده سال‌های 61 تا 63 قیمت جهانی نفت در محدوده 30تا 40دلار نوسان می‌کرد، اما همزمان با جنگ نفتکش‌ها، هواداران عراق در اوپک، آتش جنگ قیمت‌ها را هم در بازار نفت روشن کردند.پس  از اجلاس هفتاد‌وششم، اوپک در آذرماه سال64 سقف تولید اعضا را از 16میلیون بشکه به 18میلیون بشکه در روز افزایش داد و درنتیجه قیمت نفت به سرعت کاهش یافت.



در دی‌ ماه 64 وضع قیمت‌ها در بازار جهانی نفت آنچنان ناامید‌کننده بود که روزنامه اطلاعات در بالای خبری که از مصوبات هیأت دولت به چاپ رساند، تیتر زد: «دولت به کاهش صادرات نفت ایران به نصف، رأی مثبت داد». در هفته‌‌های بعد در طول  ماه‌های دی و بهمن همان سال، روزنامه‌ها پر از اظهارنظر مقامات ارشد اعم از رئیس‌جمهور، نخست‌وزیر و رئیس مجلس و حتی امامان جمعه است که هریک به‌نوعی اقدام‌های اعضای اوپک و کشورهای غربی مصرف‌کننده نفت را برای به زانو درآوردن اقتصاد ایران محکوم می‌کردند. سرانجام قیمت نفت در تیرماه سال65 به رقمی هولناک رسید و هر بشکه نفت کمتر از 10دلار معامله شد. برآورد‌های اوپک، نشان می‌دهد درآمد حاصل از فروش نفت ایران از دی 64 تا تیر 65 کمتر از 3میلیارد دلار بوده که نسبت به دوره مشابه در سال 63 نصف شده بود. کاهش صادرات و درآمدهای نفتی موجب شد ایران برای خرید تسلیحات در فشار جدی قرار گیرد. خاطرات منتشر‌شده مسئولان وقت نشان می‌دهد تداوم این روند، سرانجام در تابستان سال 67موجبات پذیرش قطعنامه 598 را فراهم آورد.

در تابستان گرم سال1365، پس از سقوط قیمت نفت به محدوده‌ای تاریخی، یعنی کمتر از 10دلار برای هر بشکه، دولت آخرین کالای استراتژیکی را که از دایره سیستم کوپنی آن روزها خارج مانده بود، کوپنی کرد. کوپن‌های بنزین چاپ و توزیع شد تا شاید میزان یارانه توزیع‌شده در شبکه سوخت تحت کنترل بیشتری درآید.

در روز پنجشنبه دهم مهر 1365، روزنامه اطلاعات در صفحه 2 به نقل از غلامرضا آقازاده -وزیر وقت نفت- خبر برقراری سیستم توزیع کوپن بنزین را منتشر کرد. آقازاده در این کنفرانس مطبوعاتی تأکید کرد طرح کوپنی‌شدن بنزین از چند‌ماه قبل در دولت به بحث گذاشته شده و هدف از آن تأمین یک ذخیره سوختی استراتژیک بوده است. اطلاعات به نقل از او نوشت: «با توجه به اینکه ما در جنگ هستیم و باید ذخیره‌ای مطمئن در اختیار داشته باشیم یک برنامه توزیع موقت بنزین درنظر گرفته شده است».

وزارت نفت پیش از برگزاری این کنفرانس خبری، تدارک توزیع کوپن بنزین را دیده بود، به‌طوری که بلافاصله از فردای همان روز به‌مدت 15روز دَرِ همه شعب بانک‌های ملی، ملت و صادرات تا ساعت 8شب برای توزیع کوپن بنزین باز ماند. بانک ملی مسئول توزیع کوپن بنزین خودروهای شخصی شد و بانک ملت کوپن وانت‌بارها را توزیع کرد. تاکسی‌ها هم کوپن خود را از بانک سپه دریافت کردند. طبق این طرح دارندگان همه خودروها با توجه به مدل خودروی خود کوپن بنزین دریافت کردند. در این طرح، توزیع بنزین به نرخ آزاد درنظر گرفته نشده بود و فروش بنزین به ارائه کوپن موکول شد.

 غلامرضا آقازاده در مصاحبه مطبوعاتی خود تأکید کرده بود این طرح موقتی است. برای همین میزان لیتر قابل تحویل با هر قطعه کوپن روی برگه آن درج نشده بود. در آن زمان دولت برای رفاه حال دارندگان خودروهای پرمصرف ماهانه حداقل 60لیتر سهمیه بنزین درنظر گرفت و خودروهای کم‌‌مصرف هم صاحب 40لیتر سهمیه ماهانه شدند. وزیر وقت نفت در عین حال شایعه افزایش نرخ بنزین را رد کرد و گفت طرح کوپنی‌کردن بنزین صرفا با هدف کنترل مصرف، اجرایی شده است. نکته جالب توجه آنکه نرخ بنزین در طول دهه 60 با شیب ملایمی افزایش یافت. به گواه اطلاعات تاریخی، برای نخستین‌بار در سال‌های پس از انقلاب، در تاریخ 30مهر سال 59 دولت موقت قیمت هر لیتر بنزین معمولی را به 30ریال و قیمت هر لیتر بنزین سوپر را به 40ریال افزایش داد. در پایان دهه60 ، یعنی در سال 69 غلامرضا آقازاده که هنوز بر صندلی وزارت نفت تکیه زده بود پایان دوره توزیع بنزین کوپنی را اعلام کرد و در عین حال از آزادسازی عرضه و قیمت بنزین خبرداد و تاکید کرد: «به‌دنبال تصویب شورای اقتصاد، عرضه بنزین آزاد با قیمت 50ریال آغاز خواهد شد». نکته جالب توجه آنکه پس از آزادسازی عرضه و قیمت بنزین، نرخ بنزین سوپر ۱۰ ریال کاهش یافت و به لیتری ۷۰ ریال رسید.

آمارهایی که غلامرضا آقازاده در سال 69 و در یک مصاحبه مطبوعاتی ارائه داده هم جالب است. او در آن زمان گفت: «هم‌اکنون از مجموع بنزین مصرفی کشور ۶۷ درصد به‌صورت آزاد و با قیمت ۶۰ریال عرضه می‌شود و فقط ۳۳ درصد آن به‌صورت کوپنی و با قیمت ۳۰ریالی بوده، درحالی‌که تنها بخش کمی از مصرف‌کنندگان بنزین کوپنی مردم هستند و بیشتر مصرف‌کنندگان را سازمان‌های دولتی و تاکسی‌ها تشکیل می‌دهند». پیش از این غلامرضا آقازاده در تاریخ دهم مهرماه 65، یعنی 4سال قبل از پایان دوره کوپن بنزین، گفته بود: «در طول دوره هفت‌ساله پس از انقلاب با وجود آنکه جمعیت فقط 10درصد افزایش یافته میزان مصرف فراورده‌های نفتی 58درصد بالاتر رفته است».

روی دیگر تکرار تاریخ و حتی تکرار معضلات در ایران را در جمله‌ای که غلامرضا آقازاده در کنفرانس خبری دهم مهر 65 بیان کرده می‌توان دید. چیزی که او می‌گوید به قدری تازه است که همین حالا هم می‌تواند در آستانه دور تازه توزیع بنزین با کارت سوخت بر پیشانی هر طرح تحقیقاتی یا مقاله روزنامه‌ای جای بگیرد. او در جمع خبرنگاران تأکید می‌کند: «روند افزایش مصرف فراورده‌های نفتی در ایران برکنار از پیامدهای نامطلوب اقتصادی، تأثیرات ویرانگری بر مناسبات فرهنگی و اجتماعی برجای گذاشته است». این جمله و همه آنچه گفته شد نشان می‌دهد  ما هنوز در حال دور زدن جاده تاریخ هستیم و حداکثر در دور تازه‌ای از تکرار تاریخ ایستاده‌ایم.