زندان؟ موزه؟ ننگ؟ خاطره؟/ بازداشتگاه‌های شوروی، یادمان قربانیان سرکوب‌های سیاسی شدند
آبتین گلکار
زندان دژ تروبتسکوی
این زندان از سال ۱۸۷۲ تا ۱۹۲۱ در دژ تروبتسکوی، یکی از دژهای مجموعهٔ پتروپاولوفسک برپا بود و اغلب زندانیان سیاسی در آن نگهداری می‌شدند. پس از انقلاب ۱۹۱۷ این زندان در اختیار چکا (کمیتهٔ فوق‌العاده که مسوول مبارزه با اقدامات ضدانقلابی بود) قرار گرفت. طبق اسناد رسمی زندان در بهار ۱۹۱۸ بسته شد، ولی با این حال تا سال ۱۹۲۱ همچنان مورد استفاده بود و گفته می‌شود در سال‌های «ترور سرخ» (۱۹۲۱-۱۹۱۷) اعدام‌های فراوانی در آن انجام شد، چنانکه در سال ۲۰۱۰ در محوطهٔ آن، گورهای جمعی قربانیان ترور سرخ کشف شد. این زندان در سال ۱۹۲۴، یعنی در همان آغاز برقراری حکومت شوروی، به همراه کل مجموعهٔ پتروپاولوفسک به موزه تبدیل شد.
محدودیت‌ها و شرایط سخت این زندان در سال‌های پایانی سدهٔ نوزدهم زبانزد بود. همهٔ زندانیان در سلول‌های انفرادی به سر می‌بردند، هیچ تماسی با دنیای خارج و سایر زندانیان نداشتند و از حق خواندن کتاب، کشیدن سیگار، ملاقات و مکاتبه محروم بودند. مهم‌ترین ویژگی سلول‌های این زندان این بود که در سکوت کامل فرو می‌رفتند. امروزه راهنمایان موزه پس از آنکه بازدیدکنندگان را به درون سلول‌ها راهنمایی می‌کنند، در یکی از سلول‌ها را به روی آن‌ها می‌بندند تا آنان شرایط واقعی انزوا را تجربه کنند. از پنجرهٔ کوچک سلول فقط قطعه‌ای از آسمان پیداست و هیچ صدایی از خارج به گوش نمی‌رسد. حتی نگهبانان هم در راهرو در مسیری خاص و روی موکت نرمی گام برمی‌دارند تا صدای پایشان سکوت مطلق را به هم نزند. این انزوا و سکوت مطلق فشار روانی شدیدی بر زندانی وارد می‌کرد. تلاش برای ایجاد ارتباط با دیگران از طریق الفبای مورس، با حبس در سلول کوچک و سردی با تخت آهنی، بدون رختخواب، آب و غذا مجازات می‌شد. برای خطاهای بزرگتر علاوه بر این، پنجرهٔ سلول را هم می‌بستند تا زندانی در تاریکی مطلق نیز فرو رود. راهنمایان موزه پیش از حبس بازدیدکنندگان در سلول تاریک باید مطمئن شوند که آنان دچار ناراحتی‌های قلبی و روانی، ترس از محیط بسته و بیماری‌های دیگری از این دست نیستند.
موزهٔ پِرم ۳۶
اردوگاه شهر پِرم، واقع در شرق بخش اروپایی روسیه، در کوهپایه‌های اورال، از سال ۱۹۴۶ برای جا دادن زندانیان محکوم به کار اجباری ساخته شد. این اردوگاه از معدود مراکز کار اجباری شوروی سابق است که هنوز نسبتاً سالم و پابرجا مانده است. اغلب اردوگاه‌های کار اجباری دورهٔ پس از جنگ جهانی دوم، از سازه‌های چوبی موقت و بسیار ابتدایی تشکیل می‌شد که به دست خود زندانیان و بدون دانش فنی چندانی ساخته می‌شدند. کار زندانیان در این اردوگاه‌ها اغلب به صورت مقطعی بود و پس از پایان پروژه‌ای که به آنان محول شده بود، اردوگاه تخلیه و به حال خود رها می‌شد و زندانیان به اردوگاه دیگری انتقال می‌یافتند. به همین دلیل است که از میان انبوه اردوگاه‌های کار اجباری شوروی، شمار بسیار اندکی سالم باقی مانده‌اند و بیشتر آن‌ها کاملاً فرسوده و ویران شده‌اند. اردوگاه پرم ۳۶ از این نظر استثنا بود، زیرا پس از پایان پروژه (قطع درختان جنگل مجاور) یک مرکز تولید محصولات چوبی در خود محوطهٔ اردوگاه به راه افتاد و کل اردوگاه به صورت محلی برای نگهداری زندانیان سیاسی مورد استفاده قرار گرفت. پس از بسته شدن اردوگاه در سال ۱۹۸۸ بخش اعظم ساختمان‌های آن به منظور ایجاد آسایشگاه روانی به ادارهٔ تأمین اجتماعی استان منتقل شد. در سال ۱۹۹۲ پس از مطرح شدن ایدهٔ ساخت موزهٔ یادبود قربانیان سرکوب‌های سیاسی در این محل، بسیاری از این ساختمان‌ها در اختیار موزه قرار گرفت. مرکز علمی- تحقیقاتی «اورال- گولاگ» نیز کار گسترده‌ای را برای گردآوری و بررسی مواد و منابع مربوط به تاریخچهٔ اردوگاه پرم ۳۶ و سایر اردوگاه‌های منطقه و نیز تاریخچهٔ سرکوب‌های سیاسی شوروی به طور کلی آغاز کرد. در همان حال کار بازسازی ساختمان‌ها که به شدت رو به تخریب بودند نیز به اجرا گذاشته شد و در سال ۱۹۹۶ درهای موزه رسماً به روی بازدیدکنندگان گشوده شد.
زندان صلیب‌ها
بازداشتگاه شماره ۱ پترزبورگ، در کنار رود نِوا، که به علت صلیب‌های موجود روی گنبدهای آن در میان مردم به زندان «کرستی» یا «صلیب‌ها» معروف است، یکی از بزرگترین و مشهور‌ترین زندان‌های روسیه است که قدمت آن به دهه‌های میانی سدهٔ نوزدهم میلادی برمی‌گردد. پس از انقلاب ۱۹۱۷ وزیران حکومت تزاری و دیگر مقامات عالی‌رتبه دولت سرنگون شدهٔ تزار در این زندان نگهداری می‌شدند. در نوامبر ۱۹۱۸ کلیسای زندان را بستند و صلیب‌ها را از گنبدهای آن برداشتند. در جریان سرکوب‌های گستردهٔ سال‌های ۱۹۳۸-۱۹۳۷ زندان از متهمان به فعالیت‌های ضدانقلابی پر شد، تا آنجا که حتی در سلول‌های انفرادی به مساحت سه مترمربع نیز بین ۱۷-۱۵ نفر نگهداری می‌شدند. در جنگ جهانی دوم و در زمان محاصرهٔ لنینگراد، زندان در شرایط بسیار بدی قرار داشت، زندانیان و حتی زندانبانان از نبود امکانات جان می‌سپاردند و ساختمان‌های مجموعه نیز به علت بمباران‌ها و گلوله‌های دشمن صدمه دیده بود. دانیل خارمس، شاعر مشهور روس، از جمله کسانی بود که در فوریهٔ ۱۹۴۲ در بیمارستان روانی زندان از دنیا رفت.
این زندان همچنان با عملکرد پیشین خود در حال فعالیت است. در ژانویهٔ ۲۰۰۴ صلیب‌های برداشته شده را به گنبدهای آن بازگرداندند. با این حال مقامات شهر پترزبورگ در پی آن هستند که زندان را به محل دیگری منتقل کنند و مجموعهٔ حاضر را (که از نظر معماری نیز فوق‌العاده ارزشمند است) به مرکز فرهنگی بدل سازند. قرار است تجربهٔ انتقال زندان صلیب‌ها الگویی برای نقل مکان زندان بوتیرکی از مرکز مسکو نیز بشود. با توجه به همین چشم‌انداز است که از سال ۱۹۹۹ موزه‌ای در محوطهٔ زندان برای تماشای عموم افتتاح شد. بازدیدکنندگان می‌توانند از برخی بخش‌های اداری و حفاظت شدهٔ زندان، کلیسای آلکساندر نِفسکی و سلول‌های انفرادی دیدن کنند. یکی از پرطرفدار‌ترین بخش‌های موزه اشیا و وسایل ممنوعه‌ای است که زندانیان از نان، چوب و مقوا ساخته‌اند و در جریان تفتیش از سلول‌ها پیدا شده است. دیگر بخش جالب توجه موزه نمایشگاه عکس مشاهیری است که در دوره‌های تاریخی مختلف از سلول‌های این زندان سر درآورده‌اند.
گذشته از این، در سال ۱۹۹۵، در سمت دیگر رود نِوا، درست روبه‌روی موزه، بنای یادبود «قربانیان سرکوب‌های سیاسی» به شکل دو مجسمهٔ ابوالهول برافراشته شده است. آن نیمرخ این دو مجسمه که رو به خانه‌های مسکونی است، به شکل چهرهٔ زنان جوان تراشیده شده و نیمرخ دیگر که رو به زندان دارد، همانند جمجمه‌ای عریان است. روی سکوهای زیر مجسمه‌ها تابلوهای مسی کوبیده شده که جملاتی از گومیلیوف، ماندلشتام، آخماتوا، زابالوتسکی، برودسکی، سالژنیتسین، ویسوتسکی و... بر آن‌ها حک شده است.
غیر از این بنای یادبود، در سال ۲۰۰۶ مجسمهٔ آنا آخماتوا، شاعرهٔ مشهور روس، نیز رو به زندان صلیب‌ها ساخته شد. پسر آخماتوا، لف گومیلیوف مورخ و قوم‌شناس، مدتی طولانی در این زندان به سر برد و آخماتوا شعر معروف رکوییم را در وصف روزهایی سروده است که به انتظار ملاقات با پسرش در صف زندان سپری کرده بود. بخشی از همین شعر بر پایهٔ زیر مجسمه حک شده است:
من فقط بر خود مویه نمی‌کنم،
بلکه برای همهٔ کسانی می‌گریم
که آنجا در کنار من ایستاده بودند،
هم در سرمای بی‌امان، هم در گرمای تابستان،
زیر این دیوار کور سرخ.
آخماتوا در همین شعر وصیت کرده بود اگر زمانی تصمیم به ساخت مجسمهٔ او بگیرند، آن را نه در زادگاهش و نه در کنار دریا، بلکه در پای دیوار همین زندان بسازند: «جایی که سیصد ساعت در آن ایستادم و کلون در را بر من نگشودند.» بدین ترتیب، با ساخت این مجسمه در حقیقت آرزو و وصیت شاعر به اجرا در آمده است.
موزهٔ یادبود بازداشتگاه ان.کا.و.د
موزهٔ یادبود بازداشتگاه ان.کا.و.د (حروف اختصاری کمیساریای مردمی امور داخله که سرپرستی پلیس مخفی شوروی را برعهده داشت)، یکی از نخستین زندان‌هایی است که با شروع پرسترویکا، در سال ۱۹۸۹ به موزه تبدیل شد. موزه در عمارت زیرزمین ساختمانی در شهر تومسک قرار دارد که در سال‌های ۱۹۲۳ تا ۱۹۴۴ زندان داخلی ادارهٔ اُ.گ.پ.او شهر تومسک بود. محوطهٔ باز حیاط زندان نیز امروزه به «پارک یادبود» تبدیل شده است. در سال‌های ۲۰۰۴-۱۹۹۲ مجسمه‌های قربانیان سرکوب‌های سیاسی در منطقهٔ تومسک در این پارک نصب شد. در حال حاضر این موزه و پارک یک مجموعهٔ یادمانی تاریخی- معماری واحد را تشکیل می‌دهند. در این موزه می‌توان از راهرو‌ها و سلول‌های بازجویی بازسازی شده دیدن کرد. در چهار تالار بزرگ موزه که قبلاً بندهای عمومی بودند، نمایشگاه‌های دائمی از قبیل «گاهشمار سرکوب در سرزمین تومسک»، «کشتار عظیم»، «سرنوشت‌های غمبار»، «تونل زیرزمینی زندان» و... برپا شده است. فضاهایی نیز به زندگی‌نامه و اسناد برجا مانده از نیکالای کلیویف شاعر، گ.گ.اشپت فیلسوف و سایر زندانیان این بازداشتگاه اختصاص یافته است. در میان سایر اشیای موزه می‌توان به رونوشت و اصل اسناد بازجویی‌ها، آلبوم‌ها، نقاشی‌ها و گلدوزی‌های زندانیان و اشیایی که آنان در دورهٔ حبسشان از سنگ و چوب ساخته‌اند، اشاره کرد. بخش دیگری از کار موزه را فعالیت‌های پژوهشی تشکیل می‌دهد که هم در کتابخانهٔ آن و از طریق گردآوری اسناد کتبی و دیداری و شنیداری و انتشار آن‌ها انجام می‌شود و هم از طریق برگزاری همایش و سخنرانی و برنامه‌های علمی- تبلیغاتی در تالار گردهمایی آن. بانک اطلاعاتی الکترونیکی موزه، اطلاعات نزدیک به دویست هزار نفر را که در دورهٔ حکومت شوروی در ایالت تومسک مورد تضییق و سرکوب قرار گرفته‌اند، در خود گرد آورده است.
زندان لونتسکی
زندان لونتسکی، واقع در شهر لووف اوکراین، از اواخر سدهٔ نوزدهم میلادی تا جنگ جهانی دوم محل نگهداری از زندانیان سیاسی و به ویژه ملی‌گرایان اوکراینی بود. در دورهٔ جنگ جهانی دوم که اوکراین به اشغال آلمان درآمده بود، این زندان به بازداشتگاه گشتاپو تبدیل شد. سپس از ۱۹۴۴ تا ۱۹۹۱ در اختیار ان.کا.و.د و پس از استقلال اوکراین، در اختیار وزارت کشور اوکراین بود.
در سال ۱۹۹۷ روبه‌روی زندان، مجسمهٔ یادبود قربانیان جنایات کمونیست‌ها بنا شد. خود زندان را نیز در سال ۲۰۰۹ به موزه تبدیل کردند. بازدیدکنندگان می‌توانند از بخش پذیرش، سلول‌های زندان، اتاق بازجویی، آزمایشگاه عکس و سایر واحد‌ها دیدن کنند. برخی از بندهای عمومی به تالار نمایش تبدیل شده‌اند. یکی از آن‌ها به میکولا خمیلوفسکی، کشیش ملی‌گرای اوکراینی و عضو ارتش زیرزمینی اوکراین اختصاص دارد که پس از دستگیری به این زندان منتقل شد. مدارک و تصویرهای فراوانی نیز دربارهٔ کشتارهای دسته‌جمعی اوکراینی‌ها توسط حکومت شوروی در سال ۱۹۴۱ در تالارهای موزه دیده می‌شود.
موزه توسط ادارهٔ امنیت اوکراین و مرکز پژوهش‌های جنبش آزادیبخش ساخته شد. در مراسم افتتاحیه یکاترینا یوشچنکو، همسر رییس‌جمهور وقت حضور داشت که بنیاد تحت سرپرستی او بخشی از هزینه‌های ساخت موزه را تقبل کرده بود. در پایان سال ۲۰۰۹ ویکتور یوشچنکو فرمان ملی شدن «موزهٔ یادبود قربانیان رژیم‌های اشغالگر در زندان لونتسکی» را امضا کرد.
روند تبدیل زندان‌ها به موزه در روسیه هنوز هم پایان نیافته است. از بهار امسال در شهر نووسیبیرسک، که خود را پایتخت سیبری می‌داند، سازمان‌های مختلف اجتماعی در تلاش هستند مقامات شهر را راضی کنند که ساختمان پیشین زندان شماره ۱ این شهر را به موزهٔ یادبود قربانیان تبدیل کنند و آن را در فهرست میراث فرهنگی شهر بگنجانند. آنان نیز می‌خواهند همانند پرم و تومسک مرکزی برپا کنند که به نمادی برای بزرگداشت خاطرهٔ همهٔ قربانیان سرکوب در سیبری تبدیل شود. در سایر شهرهای کوچک و بزرگ نیز تلاش‌های مشابهی در دست انجام است. مدت‌هاست از تلاش برای انتقال زندان بوتیرکا که بزرگترین بازداشتگاه مسکو به شمار می‌رود، صحبت می‌شود، هرچند این پروژه تاکنون ناموفق مانده است. البته زندان بوتیرکا از سال ۱۹۷۱ موزه‌ای هم دارد که بازدید از آن فقط با درخواست کتبی افراد حقوقی و با موافقت مسوولان امکان‌پذیر است. یکی دیگر از اقداماتی که پیوسته برای گرامیداشت خاطرهٔ قربانیان بی‌گناه زندان‌های روسیه انجام می‌پذیرد، برافراشتن مجسمه‌های یادبود در مکانی مشرف به این زندان‌هاست. غیر از نمونه‌هایی که ذکر شد، باید از بنای یادبودی نام برد که در ۳۰ اکتبر ۱۹۹۰ (روز گرامیداشت خاطرهٔ قربانیان سرکوب‌های سیاسی در روسیه) در میدان لوبیانکا (مقر ساختمان‌های مرکزی و برخی از بازداشتگاه‌های کا.گ.ب) مستقر شد. عنصر اصلی این بنای یادبود، سنگی است که از اردوگاه سالافکی، بزرگترین اردوگاه کار اجباری دههٔ ۱۹۲۰ در شوروی، آورده شده است.
بنای یادبود «قربانیان سرکوب‌های سیاسی» به شکل مجسمهٔ ابوالهول
نظر شما :