کاریکاتور زبان اعتراض مردم در مشروطه شد

تاریخ ایرانی: کامبیز درم‌بخش کاریکاتوریست است نه مورخ اما وقتی بحث به مطبوعات کشیده می‌شود، تاریخ را ورق می‌زند. او یکی از کارتونیست‌های قدیمی است که آثارش علاوه بر نگهداری در مجموعه‌ها و موزه‌های ایرانی و خارجی، در مطبوعات نیز منتشر شده و به همین دلیل وقتی کاریکاتور در دوره مشروطه را مرور می‌کند معتقد است کاریکاتور رسالت خود را برای بیان تضادهای موجود در جامعه بیان کرده. بهانه گفت‌وگوی «تاریخ ایرانی» با درم‌بخش انتشار کتاب «انقلاب مشروطه با رسم شکل» اثر محمدرفیع ضیایی بود که همزمان با صد و دهمین سالگرد مشروطه روانه بازار شد. در این کتاب وقایع مشروطه تا کودتای ۱۲۹۹ با بیش از ۳۵۰ کاریکاتور روایت شده است. این کتاب، آخرین کار ضیایی یکی از کارتونیست‌های شناخته شده ایرانی است که چندی قبل درگذشت و نتوانست شاهد انتشار اثرش باشد. همچنین به واسطه آن که کتاب به تازگی منتشر شده، درم‌بخش نگاه مختصری به آن داشته و به همین دلیل گفت‌و‌گوی ما با او بیشتر به نقش و جایگاه کاریکاتور در دوران مشروطه معطوف شد.

***

برخلاف کارتون و عکس، دیگر شاخه‌های هنرهای تجسمی کمتر به موضوع مشروطه پرداخته‌اند. کاریکاتور و کارتون چه ویژگی داشته‌اند که توانسته‌اند همپای عکس روایتگر مشروطه شوند؟

مهمترین دلیل، طنز و شوخی موجود در کاریکاتور است. کاریکاتور، موضوع‌ها و پیام‌ها را سمبلیک می‌کند و به همین دلیل راهی را بوجود می‌آورد که به کاریکاتوریست‌ها امکان می‌داد تا از این طریق بتوانند حرف‌هایشان را بزنند. کاریکاتور فضایی ایجاد کرد تا حرف‌هایی که امکان بیان مستقیم آن‌ها وجود نداشت، به جامعه متنقل شود مثل «موش و گربه» عبید زاکانی که طنزی از دربار همان زمان است منتهی در قالب داستان روایت شده تا مشکلی برای زاکانی بوجود نیاید. پس کاریکاتور ابزار خوبی برای مات کردن سیاست از سیاسیون است.

مشروطه چرا موضوع جالبی برای کاریکاتور است؟

کاریکاتور یک هنر اعتراضی است و یکی از دلایل موفقیت آن معترض بودن آنست. اصل کاریکاتور سیاسی از انقلاب فرانسه شکل گرفت. در پاسخ به اعتراض مردم به ماری آنتوانت - آخرین ملکه فرانسه پیش از انقلاب – که مردم نان ندارند، او گفته بود: «اگر مردم نان ندارند، پس کیک بخورند.» این مسئله باعث شد کاریکاتوریست‌ها اشرافی‌گری را مسخره کنند و کاریکاتور سیاسی را پی‌ریزی کنند. اصل کاریکاتور در کنتراست بودن آن است. در واقع آنچه در زندگی، مردم را آزار می‌داد، توجه کاریکاتوریست‌ها را به خود جلب می‌کند. کاریکاتوریست‌ها خواسته‌های مردم را مصور و آن را از طریق مطبوعات منتقل می‌کنند. بنابراین روزنامه‌ها و مجلات اوایل مشروطه مملو از طرح‌ها و کاریکاتورهایی است که علیه نابسامانی‌ها، حاکمان فاسد و تبعیض‌ها کشیده شده است تا هنرمندان از این طریق وظیفه خودشان را انجام دهند البته این کار همیشه به راحتی هم نبوده است. خیلی‌ها به سختی کار می‌کردند و برای برخی از کاریکاتوریست‌ها مشکلات زیادی بوجود آمد چون حاکمان و کسانی که قدرت و ثروت داشتند، نمی‌خواستند تسلیم خواسته‌های مردم شوند یا مورد تمسخر قرار بگیرند. بدین ترتیب شرایطی بوجود آمد که کاریکاتور روز به روز پخته‌تر و به زبان اصلی اعتراض تبدیل شد تا جایی که در صفحات اول روزنامه‌ها منتشر شد و مورد توجه قرار گرفت. کاریکاتور از دوران مشروطه، نقش تصویرسازی مقالات انتقادی را ایفا کرد اما بتدریج یک وظیفه خاص پیدا کرد و عملا به عنوان یک بخش مستقل، تعریف شد. به مرور کاریکاتورها گویا شدند به طوری که مضامین انتقادی از طریق کاریکاتورها بیان می‌شدند و دیگر لازم نبود یک نوشتار در کنار کاریکاتور منتشر شود تا کاریکاتور معنی پیدا کند. پس از آن کاریکاتور در ایران عمومیت پیدا کرد و همانطور که بارها گفته‌ام ابزاری برای خنک کردن دل مردم شد حتی می‌توان گفت کاریکاتور مثل قرص آسپیرین عمل می‌کند چراکه مردم با دیدن کاریکاتور تا مدتی احساس راحتی می‌کنند، هرچند کاری انجام نمی‌دهد اما باعث می‌شود مردم با دیدن کاریکاتورهایی که تضادها یا مشکلات را نشان می‌دهد، برای چند لحظه لبخند بزنند و کمی مشکلات برایشان راحت‌تر به نظر بیاید.

برای شما مشروطه موضوع جذابی برای طراحی کارتون بوده است؟

بله. من از ۱۴ سالگی کار کرده‌ام و سال‌های زیادی را در مطبوعات فعال بوده‌ام. البته تک تک آثارم را به یاد ندارم اما به صورت کلی کارهای زیادی در مورد مسائلی از این دست انجام داده‌ام که در آن زمان تعدادی از آن‌ها در روزنامه‌ها منتشر شدند.

مشکلی برای اینکه به این موضوع پرداختید، بوجود نیامد؟

به‌هرحال همیشه مشکل وجود دارد. ضمن اینکه نه تنها در ایران بلکه در کشورهای دیگر هم ممکن است کاریکاتوریست برای طراحی یک اثر لطمه ببیند، منتهی کاریکاتوریست باید خیلی هوشیار و آگاه باشد و در هر شرایطی حرفش را طوری بزند که رسالت خودش را انجام دهد. البته این روزها در دنیا، سیاستمداران دیگر به این چیزها اهمیت نمی‌دهند. در گذشته اینطور نبود اما الان هزاران کاریکاتور هم بکشید، انگار نه انگار که اتفاقی افتاده چون برای سیاستمداران عادی شده و خوششان هم می‌آید. حتی ممکن است اگر کاریکاتورشان را نکشید، تصور کنند مورد توجه نبوده‌اند. در کشورهای خارجی وزرا و سیاستمداران، کاریکاتورهایی را که از آن‌ها کشیده شده، می‌خرند و در دفتر کارشان نصب می‌کنند تا بگویند چقدر مهم هستند که روی جلد مطبوعات آمده‌اند. با این‌ حال در ایران هنوز به زمان نیاز داریم که کاریکاتور جا بیفتد. سیاسیون ما همچنان در مقابل این هنر به عنوان یک طنز فکاهی و انتقادی جبهه می‌گیرند درحالی که هدف کاریکاتور بهبود وضعیت است و قصد آزار کسی را ندارند. در واقع یکی از وظایف کاریکاتوریست‌ها این است که جستجو کنند کجای کار لنگ است و آن موضوع را گوشزد کنند.

برداشت شما از مشروطه چیست؟

هر انقلابی یک هدف دارد و آن موفق شدن ایده و آرمان‌هاست. مشروطه نیز یکی از همین انقلاب‌ها بود که علیه دیکتاتوری برخاست. پس مسئله‌ای بسیار مهم است و نمی‌توان خیلی راحت از آن گذشت.

زنده نگه داشتن یا بازخوانی رویدادهایی مثل مشروطه چقدر اهمیت دارد؟

مشروطه بخشی ماندگار از تاریخ ماست و نمی‌توان وقوع و تاثیر آن را کتمان کرد منتهی کاری که ما در حال حاضر می‌توانیم انجام دهیم این است که از اسناد و آثاری که از آن دوره باقی مانده، به خوبی نگهداری کنیم. ضمن اینکه نسل جوان خیلی با تاریخ، مشروطه و حوادث گذشته، آشنا نیست. بیشتر آن‌ها وقت خود را با تلگرام و... صرف می‌کنند و فرصت نمی‌کنند به گذشته خود رجوع کنند. جای تاسف دارد که تاریخ ما برای آن‌ها در حاشیه قرار می‌گیرد هر چند نمی‌توان جلوی دوران جدید و تحولاتی که اتفاق می‌افتد، ایستاد. باید منتظر آینده بنشینیم و ببینیم چه می‌شود اما حداقل آنچه الان با آن مواجهیم خیلی جالب نیست. مطالبی که خوب و آموزنده هستند، در کناری قرار گرفته‌اند.

انتشار کتاب «انقلاب مشروطه با رسم شکل» در فضای کارتون ایران چه جایگاهی دارد؟

من یک کاریکاتوریست هستم نه یک مورخ بنابراین وقتی در مورد یک رویداد تاریخی مثل مشروطه حرف می‌زنم بیشتر شامل آموخته‌هایی است که می‌تواند جنبه شخصی داشته باشد اما کاری که ضیایی انجام داده یک کار پژوهشی و تاریخی است که نه تنها در ایران بلکه در یک سطح کلان، کاریکاتور را مورد بررسی قرار داده و چون این پژوهش در مورد کاریکاتور کمتر صورت گرفته، دارای ارزش زیادی است. یکی از جذابیت‌های کتاب این است که تا به حال کسی با این گستردگی به سراغ چنین موضوعی نرفته بود. جمع‌آوری و بررسی این آثار نیاز به زمان و پیگیری زیادی دارد و باعث خوشحالی است که ضیایی این کار را انجام داد. این کتاب می‌تواند راهنمایی برای پژوهشگران یا افرادی مثل من باشد که هنوز بسیاری از مسائل تاریخی را نمی‌دانیم. به نظرم ضیایی با آنکه خودش کاریکاتوریست بود اما پژوهش‌هایش برای این کتاب حتی از کاریکاتورهایش نیز فراتر می‌رود.