خسارات جنگ تحمیلی چقدر بود؟
سیاوش رضایی: برآورد دقیق خسارات مادی جنگ کار بسیار دشواری است چرا که علاوه بر زیرساخت‌ها و تجهیزاتی که نابود میشود، ضربات مهلکی به بخش‌های غیرمادی و از همه مهم‌تر شهادت افراد وارد میشود که تبدیل این بخش از خسارات به اعداد بسیار دشوار است.
این درحالی است که جنگ طولانی هشت ساله عراق علیه ایران آسیب‌های گسترده‌ای به بخش‌های اقتصادی ایران وارد کرد که بازسازی و جبران آن به منابع مالی هنگفت و صرف زمان زیادی نیازمند است. پس از پایان جنگ تحمیلی ایران و عراق و امضای قطعنامه ۵۹۸ علاوه بر بحث پرداخت غرامت توسط عراق به عنوان شروع‌کننده جنگ، برای بازسازی و برنامه‌ریزی نیاز بود تا خسارات جنگ برآورد شود.
برهمین اساس هیأت دولت در سال ۱۳۶۱ به تصویب ضرورت برآورد خسارات جنگ تحمیلی تمام دستگاه‌ها و وزارتخانه‌ها را ملزم کرد تا نسبت به تعیین خسارات ایجاد شده اقدام کنند، اما به دلیل ناهمگونی روش‌های تعیین خسارات، نیاز بود تا روشی اقتصادی برای تعیین خسارات لحاظ شود. در همین راستا سه کمیسیون حقوقی، نظامی و اقتصادی برای برآورد خسارات تشکیل شد تا هر یک ابعاد خسارات جنگ را بررسی و اعلام کنند که در نهایت این گزارش‌ها در هشت جلد تدوین و منتشر شد. سازمان برنامه و بودجه به عنوان مسئول کمیسیون اقتصادی و برآورد خسارات مالی و اقتصادی جنگ تحمیلی پس از آن بر اساس الگوی حساب‌های ملی و بخش‌بندی‌های آن خلاصه خسارات اقتصادی و مالی جنگ را محاسبه و منتشر کرد.
نتیجه این بررسی‌ها که توسط دفتر اقتصاد کلان معاونت اقتصادی سازمان برنامه انجام شد، در یک گزارش ۲۰۴ صفحه‌ای در سال ۱۳۶۹ منتشر شد. همان‌گونه که اشاره شد، این گزارش تنها خسارات مالی و اقتصادی جنگ هشت ساله را مورد بررسی قرار داده و بدیهی است که خسارات غیرمادی و همچنین تعداد شهدا که خسارات سنگینی به همراه داشته، قابل تبدیل به اعداد و ارقام نبوده است. این درحالی است که از هر سه شهید جنگ تحمیلی ایران و عراق دو شهید کمتر از ۲۵ سال سن داشته‌اند.
خسارت ۶۵۳۵ میلیارد تومانی
براساس برآوردهای صورت گرفته در این گزارش، در مجموع خسارات ایجاد شده در سال‌های جنگ تحمیلی به دو بخش خسارات مستقیم و غیرمستقیم دسته‌بندی شده است. خسارات مستقیم شامل خساراتی است که در سه بخش ساختمان و تأسیسات، ماشین‌آلات و تجهیزات و مواد و کالا به دست آمده است. اما خسارت‌های غیرمستقیم نیز دو بخش جداگانه را در بر می‌گیرد که بخش اول آن خسارات ناشی از عدم تولید بر اثر از بین رفتن ذخایر سرمایه‌ای (ساختمان و تأسیسات، ماشین‌آلات و تجهیزات و مواد و کالا) است، بخش دوم آن نیز میزان افزایش منابع دفاعی جنگ به عنوان هزینه اختصاص داده شده به جنگ است.
در مجموع این گزارش نشان می‌‌‌دهد که جنگ هشت ساله تحمیلی ایران و عراق ۳ هزار و ۸۱ میلیارد تومان خسارات مستقیم و ۳ هزار و ۴۵۴ میلیارد تومان خسارات غیرمستقیم به همراه داشته است که بدین ترتیب مجموع خسارات ایجاد شده در این دوران به ۶ هزار و ۵۳۵ میلیارد تومان می‌‌‌رسد. طبق محاسبات انجام شده خسارات ارزی جنگ تحمیلی نیز در مجموع به بیش از ۲۴۸ میلیارد دلار می‌‌‌رسد. خسارات مستقیم ارزی جنگ در این گزارش بیش از ۱۱۷ میلیارد دلار اعلام شده که با توجه به خسارت ۳ هزار و ۴۵۴ میلیارد تومانی غیرمستقیم، این بخش نیز با خسارت بیش از ۱۳۱ میلیارد دلاری همراه بوده است که مجموع آن‌ها را به بیش از ۲۴۸ میلیارد دلار می‌‌‌رساند.
با توجه به دوره محاسبه و نرخ رسمی دلار در دهه ۶۰ که نرخ هر دلار حدود ۲۶ تومان محاسبه شده است، اعداد و ارقام نسبت به شرایط فعلی تغییرات شدیدی پیدا کرده است. در صورتی که خسارات ارزی جنگ تحمیلی براساس نرخ دلار ۴ هزار و ۲۰۰ تومان دولتی محاسبه شود، ارزش خسارات ریالی جنگ به بیش از هزار و ۴۳ هزار میلیارد تومان می‌‌‌رسد و اگر این خسارت بر مبنای دلار ۲۶ هزار تومان محاسبه شود، خسارات ریالی جنگ به بیش از ۶ هزار و ۴۵۹ هزار میلیارد تومان می‌‌‌رسد؛ حدود سه برابر حجم نقدینگی کشور است.
مواد و کالا دارای بیشترین خسارت
براساس این گزارش از مجموع خسارات مستقیم ۳ هزار و ۸۱ میلیارد تومانی جنگ بیشترین سهم به مواد و کالا در میان سه بخش اصلی خسارات مستقیم اختصاص دارد. این بخش به تنهایی ۳۶,۸ درصد از خسارات مستقیم را داشته است که رقم ریالی آن به هزار و ۱۳۳ میلیارد تومان می‌‌‌رسد.
بنابراین در طول جنگ بیش از هزار میلیارد تومان کالا و مواد اولیه نابود شده که این نابودی خسارات دیگری را به دلیل توقف فعالیت کارخانه‌ها و کمبود کالا در شهرها به دنبال داشته است.
پس از مواد و کالا، خسارات وارد شده به ساختمان و تأسیسات رتبه دوم در خسارات را داشته است. سهم این بخش از خسارات مستقیم به ۳۲,۲ درصد می‌‌‌رسد که ارزش برآوردی آن به بیش از ۹۹۲ میلیارد تومان می‌‌‌رسد. بدین ترتیب خسارات مستقیم وارده بر ساختمان و ماشین‌آلات به تنهایی معادل ۱۰۳ درصد کل سرمایه‌گذاری‌های جدید انجام شده طی دوره جنگ تحمیلی بوده است. بخش ماشین‌آلات و تجهیزات نیز بیش از ۹۵۵ میلیارد تومان خسارت، سهم ۳۱ درصدی از کل خسارات مستقیم جنگ را به خود اختصاص داده است. همان‌گونه که اشاره شد، صرفنظر از خسارات وارده به اقتصاد کشور بخشی از منابع ارزی و ریالی دولت نیز صرف هزینه‌های جنگ شده است. طبیعی است هرگونه کاهش هزینه‌های ارزی در بخش‌های مختلف اقتصادی در کاهش تولید ملی منعکس شده و باعث میشود که نه تنها میزان کالا و خدمات ارائه شده در جامعه کاهش یابد بلکه فرصت سرمایه‌گذاری جدید نیز از دست برود. برهمین اساس، میزان کل خسارات غیرمستقیمی که به این ترتیب بر اقتصاد کشور وارد شده، معادل ۳ هزار و ۴۵۴ میلیارد تومان برآورد شده است که ارزش دلاری آن نیز به بیش از ۱۳۱.۳ میلیارد دلار می‌‌‌رسد.
خسارت ارزی ماشین‌آلات در صدر
برمبنای محاسبات صورت گرفته از میان بخش‌های سه‌گانه ماشین‌آلات، ساختمان و کالا، در مجموع در سال‌های جنگ خسارات ریالی بخش ساختمان و تأسیسات بیش از ۸۰ میلیارد تومان (۸۰۴۶۸۵ میلیون ریال) بوده است که در همین مدت میزان خسارات ارزی آن به ۲ میلیارد و ۵۰۸ میلیون و ۷۰۰ هزار دلار می‌‌‌رسد و بدین ترتیب مجموع خسارات به وجود آمده در این بخش به بیش از ۹۹۲ میلیارد تومان بالغ شده است.
خسارات ریالی ماشین‌آلات و تجهیزات نیز به بیش از ۶۰۰ میلیارد تومان (۶۰۰۳۸۸۷ میلیون ریال)، رسیده است. از نظر ارزی خسارات این بخش به ۴۷ میلیارد و ۳۰۷ میلیون دلار بالغ شده که مجموع این دو رقم از نظر ریالی به بیش از ۹۵۵ میلیارد تومان رسیده است. همچنین بخش مواد و کالا که بالاترین سهم و ارزش در خسارات وارده را به خود اختصاص داده، از نظر ریالی بیش از ۷۹۷ میلیارد تومان (۷۹۷۶۴۶۵ میلیون ریال)، خسارات متحمل شده است. حال از نظر ارزی نیز خسارات وارد شده به این بخش به ۴۴ میلیارد و ۷۲۹ میلیون دلار رسیده و در مجموع بیش از هزار و ۱۳۳ میلیارد تومان خسارات برجای گذاشته است. در مجموع حجم خسارات مستقیم جنگ تحمیلی ریالی بیش از ۲ هزار و ۲۰۲ میلیارد تومان (۲۲۰۲۷۲۱۱ میلیون ریال)، ارزی ۱۱۷ میلیارد و ۱۳۳ میلیون دلار و کل شامل ارزی و ریالی بیش از ۳ هزار و ۸۰۱ میلیارد تومان بوده است.
خسارات مستقیم بر اساس بخش‌های اقتصادی
در مجموع از خسارات مستقیم بیش از ۳ هزار و ۸۱ میلیارد تومانی وارده به بخش‌های اقتصادی بخش خدمات بیشترین خسارات را با نزدیک به ۶۰ درصد متحمل شده است. بخش خدمات در دوره جنگ تنها در تقسیم‌بندی خسارات مستقیم بیش از هزار و ۸۳۹ میلیارد تومان خسارات دیده است که این رقم ۵۹,۷۰ درصد از کل خسارات مستقیم را شامل میشود. در بخش خدمات که ۵۹.۷ درصد از کل خسارات را داشته زیربخش خدمات عمومی بیشترین سهم یعنی ۵۱.۱۹ درصد را به خود اختصاص داده است که شدت ضربات وارده به بنیه دفاعی و خدماتی (وزارتخانه‌ها) را نشان می‌‌‌دهد.
پس از خدمات، بخش نفت با ۲۳,۹۶ درصد رتبه دوم خسارات مستقیم را به خود اختصاص داده. این بخش در مجموع بیش از ۷۳۸ میلیارد و ۲۶۳ میلیون تومان خسارات دیده است. با فاصله قابل توجهی از دو رتبه نخست جدول خسارات، بخش کشاورزی قرار دارد که ۵.۷۹ درصد از خسارات مستقیم را از آن خود کرده، به این بخش بیش از ۱۷۸ میلیارد و ۳۳۷ میلیون تومان خسارات وارد شده است. بخش صنعت نیز با فاصله اندکی از کشاورزی ۵.۲۵ درصد از خسارات مستقیم را متحمل شده است. ارزش ریالی خسارات مستقیم بخش صنعت در سال‌های جنگ به بیش از ۱۶۲ میلیارد و ۶۸۶ میلیون تومان می‌‌‌رسد. همچنین در این رتبه‌بندی، بخش برق، آب و گاز در رتبه چهارم خسارات مستقیم قرار گرفته است. سهم این بخش از خسارات به ۴.۳۶ درصد و ارزش ریالی خسارات وارد شده به آن نیز به ۱۳۱ میلیارد و ۳۷۳ میلیون تومان می‌‌‌رسد.
بخش ساختمان نیز در این سال‌ها بیش از ۲۷ میلیارد و ۵۴۸ میلیون تومان خسارت دیده است که این رقم ۸۹ صدم درصد از کل خسارات مستقیم را به خود اختصاص می‌‌‌دهد. در انتهای این جدول بخش معدن قرار دارد که تنها سهم ۱۲ صدم درصدی از کل خسارات مستقیم داشته است. ارزش ریالی خسارات وارد شده به این بخش به بیش از ۳.۵ میلیارد تومان می‌‌‌رسد.
سهم تولید و خدمات از جنگ
حال در صورتی که تمام خسارات مستقیم را به دو بخش تولید و خدمات تقسیم‌بندی کنیم، فعالیت‌های خدماتی به ۵۹,۷ درصد و هزار و ۸۳۹ میلیارد تومان بیشترین خسارات مستقیم جنگ را متحمل شده‌اند. اما فعالیت‌های تولیدی سهم ۴۰.۳ درصدی از کل خسارات داشته که ارزش ریالی آن به بیش از هزار و ۲۴۱ میلیارد تومان می‌‌‌رسد. در فعالیت‌های تولیدی، بخش نفت با ۲۳.۹۶ درصد بیشترین درصد خسارات را به خود اختصاص داده که این امر با توجه به وابستگی اقتصاد کشور به درآمدهای نفتی و از بین رفتن بخش عظیمی از ذخایر سرمایه‌ای این بخش مشکلات بسیاری برای اقتصاد به وجود آورده است.
خسارت ۱,۵ تریلیونی کشاورزی
در گروه کشاورزی میزان کل خسارات وارده معادل هزار و ۵۹۷ میلیارد تومان (۱۵۹۵۷,۳ میلیارد ریال) بوده که بیش از ۱۷۸ میلیارد تومان یعنی ۱۱ درصد آن را خسارات مستقیم و بیش از هزار و ۴۱۷ میلیارد تومان (۱۴۱۷۳.۹ میلیارد ریال) که ۸۹ درصد کل خسارات را در اختیار دارد، خسارات غیرمستقیم تشکیل می‌‌‌دهد. خسارات مستقیم وارده به ذخایر سرمایه‌ای (ساختمان و ماشین‌آلات) در این بخش معادل ۱.۲ برابر سرمایه‌گذاری جدید به عمل آمده طی دوره جنگ بوده است.
خسارات بخش صنایع و معادن
در گروه صنایع و معادن که متشکل بر بخش‌های صنعت و معدن، آب، برق و گاز ساختمان است، میزان کل خسارات وارده معادل ۵۷۶ میلیارد تومان (۵۷۶۹ میلیارد ریال) برآورد شده که ۵۶ درصد از آن را خسارات مستقیم و ۴۴ درصد را خسارات غیرمستقیم تشکیل می‌‌‌دهد. نسبت بین خسارات مستقیم وارده به ذخایر سرمایه‌ای و کل سرمایه‌گذاری جدید انجام شده در این بخش معادل ۱۹,۱ درصد بوده است. گفتنی است در این محاسبات تنها خسارات به بخش ساختمان‌های دولتی لحاظ شده. خسارات وارده به بخش برق حدود ۳۵.۲ میلیارد تومان (۳۵۲.۶ میلیارد ریال) است که با توجه به قیمت‌های سال ۱۳۶۷ خسارات وارده معادل از دست دادن ۷ نیروگاه ۱۰۰ مگاواتی است.
خسارات گسترده در نفت
در گروه نفت خسارات وارده نسبت به دو گروه قبل ابعاد وسیع‌تری داشته است. میزان کل خسارات وارده به این گروه بیش از ۹۰ هزار میلیارد تومان (معادل ۹۰۷۰۹۹ میلیارد ریال) بوده که ۷۳۸ میلیارد تومان (۷۳۸۲,۶ میلیارد ریال) آن را خسارات مستقیم تشکیل داده است. نسبت خسارات وارده بر ذخایر سرمایه‌ای بخش نفت و کل سرمایه‌گذاری انجام شده این بخش طی سال‌های جنگ به میزان ۷.۹ برابر بوده. به عبارت دیگر در این بخش نه تنها معادل سرمایه‌گذاری‌های سال‌های گذشته کاملاً از بین رفته بلکه به مقدار قابل توجهی نیز از ذخایر سرمایه‌ای ایجاد شده خسارت وارد شده است.
خسارت ۲,۲ هزار میلیارد تومانی خدمات
میزان کل خسارات وارده به بخش خدمات ۲,۲ هزار میلیارد تومان (معادل ۲۲۲۷.۸ میلیارد ریال) بوده که ۸۰.۱۵ درصد آن مربوط به خسارات مستقیم و بقیه ۱۲۲ میلیارد تومان (۱۲۲۵ میلیارد ریال) مربوط به خسارات غیرمستقیم است. خسارات وارده به بنیه دفاعی کشور با بیش از ۱.۵ هزار میلیارد تومان (۱۵۷۷۱ میلیارد ریال) که ۸۵ درصد از خسارات این بخش را شامل میشود، سهم عمده را در خسارات مستقیم وارده به بخش خدمات دارا بوده است. در این گروه خسارات وارده به ذخایر سرمایه‌ای (ساختمان و ماشین‌آلات) معادل ۱.۸ برابر سرمایه‌گذاری‌های جدید انجام شده طی دوره جنگ است. در بخش آموزشی خدمات اجتماعی خسارات وارده معادل اعتبارات لازم برای ساخت ۲۲ هزار و ۸۵۰ واحد آموزشی است که به بیان دیگر می‌‌‌توان گفت خسارات وارده به بخش آموزشی ۲۲۸۵ واحد آموزشی ۱۰ کلاسه است. با این خسارات مشکل کمبود فضای آموزشی تشدید شده است.
خسارات هر سال جنگ چقدر بود
با بررسی خسارات مستقیم وارد شده به بخش‌های مختلف اقتصاد ایران بر اساس سال‌هایی که جنگ در جریان بود، مشخص میشود که بیشترین خسارات به سال ۱۳۶۵ اختصاص دارد که ۲۷,۲۵ درصد از کل خسارات معادل ۸۴۹ میلیارد تومان را به خود اختصاص داده است. سال ۱۳۵۹ به عنوان نقطه آغازین جنگ به دلیل اینکه تنها شش ماهه دوم سال را دربرمی‌گیرد با حدود ۸۳.۸ میلیارد تومان سهم ۲.۷۲ درصدی کمترین خسارات را در طول سال‌های جنگ داشته است. در سال ۱۳۶۰ نیز سهم خسارات تنها به ۳.۲۷ درصد می‌‌‌رسد، اما از سال ۱۳۶۱ میزان خسارات افزایش یافت به طوری که در این سال ۱۶.۱۰ درصد از کل خسارات جنگ ایجاد شد.
۳۴ درصد خسارات جنگ در خوزستان
در سال‌های جنگ از میان استان‌های مختلف، آن‌هایی که در نقاط مرزی جنوبی کشور با عراق قرار داشتند بالاترین میزان خسارات را متحمل شده‌اند و در این میان استان‌هایی نیز وجود داشت که آسیب بسیار ناچیزی از هشت سال جنگ دیده‌اند. طبق محاسبات این گزارش در مجموع از کل استان‌های کشور ۲۴ استان با سهم‌های متفاوت نیمی از خسارات جنگ را متحمل شده‌اند و سایر استان‌ها سهم ۴۹ درصدی داشته‌اند. در این میان بیشترین سهم خسارات جنگ مربوط به استان خوزستان است که با ۳۴,۲۷ درصد بالاترین سهم را دارد و سایر استان‌ها بسته به قرار داشتن در کانون درگیری‌ها در رتبه‌های بعدی قرار دارند. بدین ترتیب استان خوزستان که کانون اصلی درگیری‌های جنگ بود و در این مدت بخش‌های بسیاری از آن نابود شد بیش از هزار میلیارد تومان از خسارات ۳ هزار میلیارد تومانی مستقیم جنگ را داشته است.
پس از خوزستان، استان لرستان با سهم ۳,۴۲ درصدی در جایگاه دوم بیشترین سهم خسارات مستقیم قرار گرفته است. همچنین ایلام با ۲.۳۶ درصد، تهران با ۲.۳۵ درصد، کرمانشاه با ۱.۸۹ درصد و سیستان و بلوچستان با ۱.۰۲ درصد به ترتیب بیشترین سهم را از خسارات داشته‌اند. در این میان استان‌هایی نظیر کهگیلویه و بویراحمد، کرمان، چهارمحال و بختیاری، گیلان و مازندران سهم‌هایی کمتر از صدم درصدی از خسارات جنگ داشته‌اند.
سهم ۲۲ درصدی فرآورده‌های نفتی در خسارات
با بررسی میزان خسارات در زیربخش گروه‌های اصلی اقتصادی که ۲۰ زیربخش را شامل میشود، مشاهده میشود که خدمات عمومی ۵۱,۱۹ درصد از کل خسارات در زیربخش‌های مختلف را به خود اختصاص داده و به تنهایی بیش از هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان خسارت دیده است. پس از آن زیربخش فرآورده‌های نفتی که ۲۲ درصد از کل خسارات مستقیم را در اختیار داشته بالاترین سهم را دارد. این بخش نیز بیش از ۶۷۷ میلیارد تومان خسارات متحمل شده است. این در حالی است که زیربخش نفت خام تنها سهم ۱.۹۶ درصدی و گاز سهم ۲.۹ درصدی از خسارات جنگ داشته‌اند. بعد از فرآورده‌های نفتی زیربخش زراعت با بیش از ۱۵۴ میلیارد تومان خسارت سهم ۵ درصدی در میان زیربخش‌های ۲۰ گانه اقتصادی داشته است.
همچنین زیربخش‌های رستوران و هتلداری و نیز حمل‌ونقل و انبارداری از زیرمجموعه‌های خدمات هر یک سهم ۳.۹ درصدی از کل خسارات مستقیم داشته‌اند.
در سال‌های جنگ زیربخش خدمات مؤسسات مالی و پولی نیز ۱۴ میلیارد میلیارد تومان بوده که سهم ۴۶ صدم درصدی از کل خسارات مستقیم داشته است.
منبع: روزنامه ایران / ۶ مهر ۹۹
نظر شما :