قوانین انتخابات؛ از مجلس شورای ملی تا سنا

یک ماه پس از صدور فرمان مشروطیت، اولین نظام‌نامه انتخابات مجلس ملی در ۱۷ شهریور ۱۲۸۵ (۲۰ رجب ۱۳۲۴ قمری) به توشیح مظفرالدین‌شاه قاجار رسید. از آنجا که برپایه این نظام‌نامه، اصناف و طبقات خاصی از جامعه حق انتخاب کردن و انتخاب شدن داشتند، آن را نظام‌نامه انتخابات اصنافی خوانده‌اند، چنانکه در ماده اول آن آمده است: انتخاب‌کنندگان ملت در ممالک محروسه ایران از ایالات و ولایات باید از طبقات ذیل باشند: شاهزادگان و قاجاریه، علما و طلاب، اعیان و اشراف، تجار، ملاکین و فلاحین اصناف. ماده دوم شرایط انتخاب‌کنندگان را این‌گونه برشمرده بود: اولاً سن آنها کمتر از بیست و پنج سال نباشد، ثانیاً رعیت ایران باشند، ثالثاً معروفیت محلی داشته باشند، رابعاً ملاکین و فلاحین آنها باید صاحب ملکی باشند که هزار تومان قیمت داشته باشند، پنجم تجار آنها حجره و تجارت معینی داشته باشند، ششم اصناف آنها باید از اهل صنف و کار معین صنفی داشته باشند و دارای دکانی باشند که کرایه آن دکان مطابق کرایه‌های حد وسط محلی باشد. طبق ماده سوم، این اشخاص از انتخاب کردن کلیتاً محروم بودند: اولاً طایفه نسوان، ثانیاً اشخاص خارج از رشد و آنهایی که محتاج به قیم شرعی می‌باشند، ثالثاً تبعه خارجه، رابعاً اشخاصی که سن آنها کمتر از بیست و پنج سال باشد، خامساً اشخاصی که معروف به فساد عقیده هستند، سادساً ورشکسته‌ای که بی‌تقصیری خود را ثابت نکرده باشد، سابعاً مرتکبین قتل و سرقت و مقصرین و آنهایی که مجازات اسلامی قانونی دیده‌اند و متهمین به قتل و سرقت و غیره که شرعاً رفع تهمت از خود نکرده باشند، ثامناً اهل نظام بری و بحری که مشغول خدمتند.

پس از استبداد صغیر و قبل از تشکیل مجلس دوم شورای ملی، «نظام‌نامه انتخابات دو مرحله‌ای» تنظیم شد. این قانون به علت اشکالات و ایرادات بعد از دو سال ملغی شد و در مجلس دوم، سومین قانون انتخابات به نام «قانون انتخابات عمومی یک درجه‌ای» به تصویب رسید. انتخابات دوره‌های بعدی تا پیروزی انقلاب اسلامی طبق این قانون و تغییرات و اصلاحات آتی در آن انجام شد. به طور کلی از سال ۱۲۸۵ تا ۱۳۵۷ شمسی، سه قانون جامع انتخابات تصویب شد و سومین قانون، ۱۹ بار اصلاح شد.

در مخازن آرشیو ملی ایران (سازمان اسناد و کتابخانه ملی) اولین نظام‌نامه انتخابات مجلس ملی (۱۷ شهریور ۱۲۸۵)، قانون انتخابات مجلس شورای ملی (۲۷ مهر ۱۲۹۰) که بعضی مواد آن در سال‌های ۱۳۰۴ و ۱۳۰۶ و ۱۳۱۳ اصلاح و تصویب شد، انجمن نظارت مجلس مؤسسان در ۱۳۰۴، اصلاح قانون انتخابات در ۱۳۱۳ و قانون انتخابات مجلس سنا در ۱۳۲۸ نگهداری می‌شود که تصویر آنها در مجموعه دوم اسناد حقوقی منتشر می‌شود.