اسناد احداث راه‌آهن سراسری ایران
ساعت ۸ صبح روز یکشنبه ۲۳ مهرماه ۱۳۰۶ بر حسب دعوتی که از طرف وزارت فواید عامه به عمل آمده بود، در بیرون دروازه گمرک با حضور وزراء، رجال، نمایندگان مجلس، سفرا، امرای ارتش، مدیران جراید و… در محوطه حسین‌آباد تهران، رضاشاه پهلوی کلنگ نقره‌ای را بر زمین زد و ساخت ایستگاه مرکزی راه‌آهن آغاز شد. زیرساخت‌های شبکه راه‌آهن از ۲۳ مهر آغاز شد و تکمیل آن ۱۱ سال به طول انجامید.
منابع مالی ساخت راه‌آهن بر اساس مصوبه مجلس و از مالیات بر قند و چای تامین شد. پیش از شروع ساخت راه‌آهن، دولت وقت قانون انحصار قند و شکر و چای را وضع و در نهم خرداد ۱۳۰۴ به تصویب مجلس شورای ملی رساند. به موجب این قانون مقرر شد از هر ۳ کیلو قند و شکر، ۲ ریال و از هر ۳ کیلو چای، ۶ ریال مالیات اخذ و درآمد حاصله از آن صرف هزینه ساختمان راه‌آهن سراسری شود.
راه‌آهن سراسری در ۲۷ مرداد ۱۳۱۷ به پایان رسید و دو خط شمال و جنوب در ایستگاه سمیه به یکدیگر متصل و در چهارم شهریور ۱۳۱۷ این خط با تشریفات خاصی رسماً افتتاح و بهره‌برداری آن شروع شد و این‌چنین بود که آرزوی دیرین ایرانیان برآورده شد.
لرد کرزن، سیاستمدار انگلیسی نوشته: «تمام رجال و بزرگان کشور ایران، اعم از شاه یا دیگران، وجود راه‌آهن را در مملکت خود کلید ترقیات و پیشرفت‌ها می‌دانند و مخصوصاً صدراعظم به من می‌گفت که ایران برای رسیدن به پایه ممالک اروپایی چاره‌ای جز آنکه دارای راه‌آهن شود، ندارد.»
در اواخر سلسله قاجار، مرتضی قلی‌خان هدایت (صنیع‌الدوله)، که در آلمان تحصیل کرده بود، در سال ۱۲۸۶ شمسی کتابی نوشت با عنوان «راه نجات». او در این کتاب احداث خط آهن سراسری را با استفاده از سرمایه ایرانی و از طریق بستن مالیات بر قند و شکر و چای و نمک پیشنهاد کرد.
او نقشه خط آهن سراسری پیشنهادی را هم روی نقشه جغرافیایی «هانری کیپرت» چاپ برلن که در ۱۸۸۳ منتشر شد، ترسیم کرده بود که کاملاً با خطوط فعلی راه‌آهن سراسری منطبق است. طرح صنیع‌الدوله تقریباً بر اساس نقشه‌ای که او تهیه کرده بود و با سرمایه داخلی و با همان روش پیشنهادی وی یعنی بستن مالیات بر قند و شکر عملی شد. (تاریخچه منتشرشده از سوی شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی)
در روز ۴ اسفند ۱۳۰۵ لایحه تاسیس راه‌آهن سراسری ایران تصویب شد. این لایحه که در روز اول اسفندماه از سوی مهدی‌قلی هدایت، وزیر فواید عامه به مجلس شورای ملی ارائه شده بود با موافقت نمایندگان به تصویب رسید.
تا پیش از دوره رضاخان، ایران آنچه از راه‌آهن داشت به شرح زیر بود: راه‌آهن تهران - عبدالعظیم به طول ۶ کیلومتر که در ۱۲۶۲ شمسی درست شده بود، راه‌آهن جلفا - تبریز در ۱۲۹۵ احداث شده بود، راه‌آهن میرجاوه تا زاهدان که انگلیسی‌ها در دوران جنگ جهانی اول برای اهداف نظامی خود ساختند، راه‌آهن رشت - پیر بازار به طول ۹ کیلومتر که به وسیله روس‌ها در ۱۲۹۶ ساخته شد. به جز راه‌آهن‌های فوق، تعدادی راه‌آهن‌های کوتاه نیز در سال‌های قبل کشیده شده بود که متروک مانده بودند.
در آغاز عملیات ساخت راه‌آهن زیر نظر مهندسان مشاور آمریکایی و یک کارشناس آلمانی و با نظارت دولت ایران انجام شد اما در بهار ۱۳۰۷ ساختمان راه‌آهن به سندیکایی متشکل از یک شرکت آمریکایی و سه شرکت آلمانی واگذار شد. عملیات از شمال و جنوب آغاز و مسئولیت بخش جنوبی آن به آمریکایی‌ها و مسئولیت بخش شمالی آن به آلمانی‌ها واگذار شد. در ۱۳۱۲ یک سندیکای اسکاندیناویایی به نام کامپساکس عملیات را بر عهده گرفت و کار را به چند شرکت اروپایی واگذار کرد. سرانجام دو بخش شمالی و جنوبی راه‌آهن ایران در چهارم شهریور ۱۳۱۷ در منطقه شازند اراک به هم رسیدند. این خط بندر شاهپور (بندر امام خمینی) را در غرب خلیج فارس به بندر شاه (بندر ترکمن) در شرق مازندران به هم پیوند می‌داد.
در سالروز آغاز احداث راه‌آهن سراسری، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، کتابچه «راه‌آهن در ایران» که بنگاه راه‌آهن دولتی ایران چاپ کرده و در آرشیو ملی ایران نگهداری می‌شود را منتشر کرده است. قانون اجازه ساخت خطوط آهن اصلی، قانون استخدام خارجی‌ها و اختصاص اعتبار برای ساخت راه‌آهن و…از جمله اسنادی است که آرشیو ملی ایران منتشر کرده است.
نظر شما :