خلیج فارس؛ دریایی به وسعت تاریخ

گالیا حق‌پرست

خلیج فارس آبراهه‌ای است که در جنوب ایران آرمیده است، با وسعت ۲۴۰ هزار کیلومتر بعد از خلیج‌های مکزیکو و هادسون سومین خلیج بزرگ جهان است. در دل آب‌های نیلگون این خلیج جزایر زیادی می‌درخشند، برخی جزایر مسکونی و برخی غیرمسکونی. در سمت شرقی خلیج فارس، تنگه‌ای است که هرمز نامیده می‌شود و این پهنه را به دریاهای آزاد پیوند می‌دهد. خلیج فارس منطقه‌ای حساس، مهم و استراتژیک. جایی که مهمترین و عظیم‌ترین منابع و منابع نفت و گاز را داراست. منطقه‌ای که مبدا و گذرگاه صادرات این منابع است به کشورهای دنیا و بنادر مهمی دارد همچون بوشهر.

این پهنه آبی به خاطر ثروت، منابع و موقعیت بی‌نظیرش همواره مورد نظر استعمارگران، استثمارگران و زورمندان بوده است. زورمندانی همچون پرتغالی‌ها که بعد از ۱۱۷ سال تسلط بر سواحل جنوبی ایران سرانجام از ایران رانده شدند. دهم اردیبهشت یادآور دوازدهم آوریل ۱۶۲۲ میلادی است یعنی روز فرار اشغالگران پرتغالی. روزی که سپاه ایران در دوران شاه عباس صفوی با رشادت‌های فراوان و فرماندهی امام قلی‌خان، امیرالامرای فارس، خلیج فارس و تنگه هرمز را از چنگال اشغالگران خارج کردند و آن را برای همیشه تحت حاکمیت دولت ایران قرار دادند. این روز و این مناسبت آنقدر مایه افتخار است و در تاریخ ایران ارزشمند، که بر اساس تصمیم شورای عالی انقلاب فرهنگی و مصوبه بیست و دوم تیرماه ۱۳۸۴ هیأت دولت، به عنوان روز ملی خلیج فارس نامگذاری شد.

خلیج فارس را همهٔ دنیا به همین نام می‌شناسند. تاریخ را که ورق بزنیم به اسناد تاریخی مورخان یونانی پیش از میلاد مسیح می‌رسیم و نام پرسیکوس سینوس به معنای خلیج فارس را در همهٔ نوشته‌ها، اسناد و نقشه‌های باقی‌مانده از آن دوران می‌بینیم. از نوشته‌های هرودوت و استرابون گرفته تا اسناد باقی مانده از اروپاییان، نام این پهنه آبی دریای پارس ثبت شده یعنی دریایی که در جنوب سرزمین پارسیان قرار دارد و به پارسه، پرسای یا پرسپولیس شهرت دارد.

در اسناد، دانشنامه‌ها و نقشه‌های باقیمانده از جغرافیدانان و دریانوردان انگلیسی قرن‌های ۱۶ و ۱۷ همین نام خلیج فارس دیده می‌شود. حتی در نوشته‌های مؤلفین عربی هم این خلیج با نام خلیج الفارسی یا بحر فارس معرفی شده است. در نقشه‌ای که خوارزمی ریاضیدان برجسته تقریباً ۱۲۰۰ سال قبل رسم کرده است نام خلیج فارس در بین البحرین و بحرالیمن دیده می‌شود. ابن حوقل بغدادی در حدود ۱۱۰۰ سال قبل در کتاب صورة الارض، از عبارت اصلی بحر فارس استفاده کرده است. ابوریحان بیرونی دانشمند برجسته نیز از نام بحر فارس برای این گستره آبی استفاده کرده است و زکریای قزوینی هم در آثار البلاد نام نهر فارس را ثبت کرده است. ابن وردی هم از نام خلیج فارس برای این آبراه سود جسته است. جیهانی جغرافیدان بزرگ نیز همچون اغلب جغرافیدانان مسلمان در کتاب اشکال العالم از نام دریای فارس استفاده کرده است.

تا اوایل دهه ۱۹۶۰ میلادی هیچ بحث و گفتوگویی درباره نام خلیج فارس وجود نداشت. بنابراین باید دید از چه تاریخی عبارت جعلی خلیج عربی استفاده شده است؟ بررسی‌ها ما را به زمان ملی شدن صنعت نفت ایران و در نتیجه کوتاه شدن دست انگلیسی‌ها از منابع ملی ایران می‌رساند. ملی شدن صنعت نفت و محروم شدن انگلیسی‌ها در بهره‌برداری از این منابع موجب قطع روابط سیاسی دو کشور شد. در همین برهه زمانی نماینده سیاسی انگلستان که از سال ۱۹۵۰ میلادی یا ۱۳۲۹ شمسی مقیم بحرین بود، نام ساحل عربی را برای منطقه جغرافیایی بخش جنوبی خلیج فارس به کار برد، یعنی برای منطقه‌ای که متعلق به عرب‌های تحت‌الحمایه انگلستان بود. این نماینده رفته رفته و به مرور عبارت خلیج عربی را جایگزین ساحل عربی کرد و بعد آن را به کل خلیج فارس تعمیم داد.

جمال عبدالناصر مصری و عبدالکریم قاسم رئیس‌جمهور عراق از جمله افرادی بودند که پس از سر چالرز بلگریو نماینده سیاسی انگلیس در بحرین و خلیج فارس نام مجعول خلیج عربی را به کار بردند. نکته جالب توجه آنکه جمال عبدالناصر در سخنرانی‌های پیشین خود از نام الخلیج الفارِسی استفاده کرده بود. سر چارلز بلگریو و نمایندگی سیاسی انگلیس که از گسترش حوزه نفوذ ایران در منطقه خلیج فارس و به خطر افتادن منافع خود می‌ترسیدند چنین نامی را برای مقابله با سیاست‌های ایران در خلیج فارس برگزیدند.

در سال ۱۹۵۸ رودریک اون دومین انگلیسی بود که پس از سر چالرز بلگریو اصطلاح ساختگی و مجعول خلیج عربی را در کتابش به کار برد. او در کتاب حباب‌های طلایی در خلیج عربی نوشت: من در تمام کتب و نقشه‌های جغرافیایی نامی غیر از خلیج فارس ندیده بودم ولی در چند سال اقامتم در بحرین متوجه شدم که ساکنان ساحل عرب هستند پس باید این خلیج را خلیج عربی بنامیم.

خدعه، نیرنگ و سیاست پلید تغییر نام خلیج فارس در دوره‌های مختلف تاریخ تکرار شد با این تفاوت که هر بار با حربه‌ای جدید و به دست گروهی خاص. مثلاً در سال‌های اخیر کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس با هدف کسب اعتبار برای خود اقدام به تحریف و تغییر نام خلیج فارس کردند که البته با ناکامی نیز روبرو شدند. در این اقدام، بزرگترین و معتبرترین سازمان مردم‌نهاد یعنی انجمن جغرافیای ملی بعد از دو قرن کاربرد نام خلیج فارس در سال ۲۰۰۴ دست به تغییرات و تحریف‌هایی زد. انجمن جغرافیای ملی سه تغییر یا سه تحریف را در اسناد خود انجام داد. یکی از آن تغییر‌ها درج نام خلیج عربی مقابل خلیج فارس بود دومین تغییر گنجاندن عبارت جزایر اشغال شده توسط ایران در مقابل نام جزایر ایرانی ابوموسی، تنب کوچک و تنب بزرگ بود و سومین تغییر استفاده از نام‌های قیس و شیخ شعیب برای جزایر ایرانی کیش و لاوان. بعد از اقدام انجمن جغرافیای ملی هزاران نامه الکترونیکی، هزاران نامه و طومار اینترنتی با بیش از ۱۲۰ هزار امضا از ایرانیان و فعالان اجتماعی و فرهنگی داخل و خارج ایران به مؤسسه سرازیر شد که نتیجه آن‌ها عذرخواهی مدیر مؤسسه و اصلاح تحریفات بود.

مؤسسه در اصلاحیه خود نوشت خلیج فارس نامی است که بیش از هر چیز برای این خلیج رایج بوده است و در طول تاریخ به کار رفته است هرچند برخی نیز آن را خلیج عربی می‌نامند. نکته بسیار مهم آنکه بسیاری از مورخین و محققین دنیای عرب و جهان اسلام در بیشتر آثار خود دریای احمر را خلیج عربی نامیده‌اند نه دریای پارس که به قول برخی از محققین عرب‌زبان، سده‌ها تحت نفوذ و حوزه اقتدار پارسیان بوده است. به هر روی بر ماست که این دریای کهن را که پیوندی ناگسستنی با تاریخ و فرهنگ ایران دارد پاس بداریم و قدردان میراث فرهنگی به ارث رسیده از گذشتگانمان باشیم.