انتشار اسناد جدید درباره حمایت انگلیس از شلیک به هواپیمای مسافربری ایران
روز سه‌شنبه نوزدهم ژوئیه (۲۸ تیرماه) در سری جدیدی از اسنادی که توسط دولت بریتانیا منتشر شده، اشاره‌هایی هرچند بسیار کوتاه، اما مهم به مساله شلیک به هواپیمای مسافربری ایران توسط نیروی دریایی ایالات متحده آمریکا بر فراز خلیج فارس وجود دارد.
به گزارش بی‌بی‌‌سی فارسی، حمایت بریتانیا از آمریکا بعد از شلیک به هواپیمای ایرانی، مساله تازه‌ای نیست و در همان زمان به شکل علنی نیز بیان شد. اما در اسناد جدید، اطلاعاتی وجود دارد که علاوه بر نشان دادن میزان نزدیکی لندن و واشنگتن، سطح آمادگی دولت بریتانیا را برای کمک به متحد کلیدی‌اش در یک بحران جدی بین‌المللی نشان می‌دهد.
پرواز شماره ۶۵۵ هواپیمای شرکت ایران ایر، با ۲۹۰ سرنشین که ۶۶ نفرشان کودکان زیر ۱۳ سال بودند، در سال ۱۳۶۷ و در روزهایی که چون امروز تابستانی گرم خلیج فارس را در برگرفته بود، در راه دبی با موشک‌هایی که توسط ناو «یو‌اس‌اس وینسنس» شلیک شدند، سرنگون شد و همه سرنشینانش که اکثرا شهروندان ایرانی بودند، کشته شدند.
در فاصله کوتاهی بعد از شلیک به این هواپیمای غیرنظامی، تصاویری از تلویزیون دولتی ایران پخش شد که در آن‌ها جنازه‌های شناور سرنشینان و آنچه از هواپیما باقی مانده بود، بر آب‌های خلیج فارس دیده می‌شد. برای بسیاری از ایرانیانی که در آن ساعات این تصاویر را می‌دیدند، تحمل ابعاد باورنکردنی چنین فاجعه‌ای آسان نبود؛ تصاویری که فراموش کردنشان نیز به هیچ وجه آسان نیست.
از فردای شلیک به این هواپیمای ایرباس، خبرهای ضد و نقیض درباره علت این اتفاق به شایعاتی گره خورد که برخی‌شان بیشتر به تئوری توطئه می‌مانست. در نهایت گزارش‌هایی از سازمان‌هایی مستقل مانند سازمان هوانوردی بین‌المللی (ایکائو) منتشر شد که نشان می‌داد، هواپیمای ایرانی با اجرای کامل قوانین مرتبط بین‌المللی در حرکت بوده و سیتسم رادار ناو آمریکایی نیز تمامی جزییات فنی آن را به عنوان یک هواپیمای غیرنظامی ثبت کرده است.
واکنش آمریکایی‌ها اما هرگز سران حکومت ایران یا بخشی از افکار عمومی ایرانیان را قانع نکرد. آن‌ها اصرار داشتند که این اتفاق نتیجه «خطای انسانی» بوده و پذیرفتند که نزدیک به ۱۳۲ میلیون دلار غرامت بپردازند. اما نه تنها آمریکا هرگز به شکل رسمی از ایران عذرخواهی نکرد و هیچ یک از خدمه ناو وینسنس محاکمه نشدند، بلکه ویلیام راجرز، ناخدای این ناو به خدمتش در نیروی دریایی آمریکا ادامه داد و ۱۲ سال بعد از این «خطای» بزرگ و در آستانه بازنشستگی، نشان افتخار نیروهای مسلح کشورش را دریافت کرد.
اسناد جدید دقیقا چه هستند؟
بیش از سه دهه بعد از این اتفاق، پای بریتانیا به ماجرا باز شده و وب‌سایت «دیکلسفاید یوکی» که از لندن اداره می‌شود، مدعی شده که بر اساس اسناد تازه، بریتانیا «فورا» بعد از شلیک به هواپیمای مسافربری ایرانی، پشت‌پرده با آمریکا تماس گرفته تا هر آنچه واشنگتن می‌خواهد را به عنوان موضع‌گیری بیان کند.
در گزارش کوتاهی که این وب‌سایت منتشر کرده، به مجموعه‌ای از اطلاعات اشاره شده که پیش از این منتشر شده‌اند، اما به طور مشخص ارجاع این گزارش درباره حمایت بریتانیا از آمریکا، همان اسنادی است که روز سه‌شنبه منتشر شده‌اند.
این اسناد، ده‌ها صفحه از مدارک وزارت خارجه بریتانیا هستند که نسخه اصلی آن‌ها هم‌اکنون در «آرشیو ملی» بریتانیا در لندن در دسترس هستند. همچنین نسخه دیجیتال این اسناد نیز به شکل فایل‌های پی‌دی‌اف در وب‌سایت «آرشیو ملی» منتشر شده‌اند و همه می‌توانند آن‌ها را به شکل رایگان دانلود کنند.
اما آنچه که در روز سه‌شنبه منتشر شده، اسناد وزارت خارجه بریتانیا در سال ۱۳۶۷ (۱۹۸۸) که به هواپیمای ایرانی شلیک شد نیستند. این اسناد مربوط به سال‌های ۷۸ و ۷۹ (۲۰۰۰ میلادی) هستند. این مجموعه که شامل دو پوشه و نزدیک به ۲۰۰ صفحه است، اسنادی هستند که بیشتر ابعاد ناگفته‌ای از روابط بریتانیا و آمریکا را در سال پایانی ریاست‌جمهوری بیل کلینتون نشان می‌دهند.
در لابه‌لای ده‌ها نامه، سندهای سیاست‌گذاری و خلاصه‌نویسی جلسات و تحلیل‌های کارشناسان وزارت خارجه بریتانیا در آن سال‌ها، سندی وجود دارد که در آن یکی از کارکنان وزارت خارجه شرحی نوشته است از ملاقات رابین کوک، وزیر خارجه وقت بریتانیا که از سیاستمداران چپ‌گرای این کشور بود، با کالین پاول که در زمان آن ملاقات ریاست ستاد مشترک نیروهای مسلح آمریکا را بر عهده داشته است.
این ملاقات در حاشیه سفر وزیر خارجه بریتانیا به آمریکا صورت گرفته. این سفر در ماه‌های نخستین سال ۲۰۰۰ میلادی و چندین ماه قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا انجام شده و به همین دلیل، وزیر خارجه بریتانیا در ملاقات‌های غیررسمی با مقام‌های مختلف آمریکایی درباره نتیجه احتمالی انتخابات و تفاوت‌های دو نامزد اصلی (جرج بوش و ال گور) گفت‌وگو کرده است.
ملاقات رابین کوک با کالین پاول نیز یکی از همین ملاقات‌هاست. این دو در حین صرف ناهار درباره موضوعات مختلفی گفت‌وگو کرده‌اند و سند مورد اشاره، شرحی است بر آنچه آقای پاول به وزیر خارجه بریتانیا گفته است. در ابتدای این گزارش آمده که کالین پاول «صادقانه» صحبت کرد و از وزیر خارجه بریتانیا درخواست کرد آنچه که می‌گوید مطلقا جایی منتشر نشود.
در سند ابتدا اظهارات آقای پاول در ارتباط با سیاست آمریکا آمده و او پیش‌بینی کرده که به احتمال زیاد، ال گور، نامزد حزب دموکرات در انتخابات سال ۲۰۰۰ پیروز شود.
در ادامه این گزارش، اظهارنظرهای مختلف کالین پاول درباره مسائل مختلف آمده است. اما در بخشی که آقای پاول درباره روابط آمریکا و بریتانیا صحبت می‌کند، برای نشان دادن میزان نزدیکی دو کشور به خاطره‌ای از ۱۲ سال پیش می‌پردازد؛ زمانی که ناو آمریکایی به هواپیمای مسافربری ایرانی در خلیج فارس شلیک کرده است.
در زمان شلیک به هواپیمای ایرانی در سال ۶۷، رونالد ریگان در آمریکا و مارگارت تاچر در بریتانیا در قدرت بودند. آقای پاول در آن زمان سمت کلیدی «مشاور امنیت ملی» آقای ریگان را در اختیار داشت. اما رابین کوک در دولت بریتانیا سمتی نداشت و به عنوان یکی از اعضای اپوزیسیون، نماینده پارلمان بریتانیا بود.
به نوشته این گزارش، کالین پاول به رابین کوک گفته است، زمانی که آمریکا به هواپیما شلیک کرد، یکی از مقام‌های بریتانیایی به نام «چارلز پاول» به سرعت با آمریکایی‌ها تماس گرفته و از آن‌ها پرسیده «آمریکایی‌ها می‌خواهند که بریتانیایی‌ها چه بگویند».
اگرچه در گزارش اشاره‌ای به سمت «چارلز پاول» نیست، اما احتمالا اشاره کالین پاول به کسی است به همین نام که در زمان شلیک به هواپیمای ایرانی، منشی مخصوص مارگارت تاچر در مسائل مربوط به سیاست خارجی بود. در گزارش همچنین ذکر نشده که طرف بریتانیایی با چه کسی در آمریکا تماس گرفته است.
کالین پاول با یادآوری این مساله به عنوان یک خاطره قدیمی می‌گوید: «آمریکا نمی‌توانست بر روی هیچ کشوری حساب کند که این‌گونه رفتار کند.» در گزارش با لحنی انتقادی آمده که کالین پاول بدون توجه به معنای کنایه‌آمیز این مساله، چنین جمله‌ای را به زبان آورده است.
در واقع اشاره وب‌سایت «دیکلسفاید یوکی» به همین چند جمله است. در ادامه سند هیچ اشاره‌ای به واکنش وزیر خارجه بریتانیا به این سخنان نیست. در نهایت رابین کوک در زمان وقوع این اتفاقات در دولت بریتانیا سمتی نداشته و آنچه کالین پاول نقل کرده در دوران قدرت حزب محافظه‌کار رخ داده که آقای کوک از مخالفانش در پارلمان محسوب می‌شده است.
آیا بریتانیا از آمریکا در جریان شلیک به ایرباس حمایت کرد؟
مساله حمایت بریتانیا از آمریکا در جریان شلیک به هواپیمای مسافربری، موضوع تازه‌ای نیست و علاوه بر اظهارنظرهای علنی مقام‌های این کشور در همان زمان، در لابه‌لای اسنادی که در سال‌های گذشته منتشر شده‌اند، نشانه‌هایی از این حمایت دیده می‌شود.
در آن زمان دولت بریتانیا - مانند بسیاری دیگر از دولت‌های غربی - آنچه را که رخ داد، یک تراژدی تاسف‌بار خواند. اما در موضع‌گیری‌ها و حتی نامه‌نگاری‌های محرمانه، از همان ابتدا و پیش از هرگونه تحقیقات مستقلی، شلیک به هواپیمای ایرانی یک «رخداد تصادفی» توصیف شد.
به بیان دیگر، بریتانیا به شکل رسمی از ابتدا توضیحات دولت آمریکا را در ارتباط با آنچه رخ داده پذیرفت و مارگارت تاچر، نخست‌وزیر وقت، این رخداد را نشانه‌ای از دشوار بودن ماموریت تامین امنیت کشتی‌رانی در خلیج فارس توسط نیروهای خارجی توصیف کرد.
اساسا حضور ناو آمریکایی وینسنس در خلیج فارس در نتیجه آن چیزی بود که در نیمه دوم جنگ ایران و عراق به نام «جنگ نفتکش‌ها» معروف شد. «جنگ نفتکش‌ها» در نتیجه حملات نیروهای عراقی به نفتکش‌های ایرانی و تلافی‌جویی نیروهای ایرانی علیه محموله‌های نفت عراق شکل گرفته بود.
این موضوع موجب شد تا مسیر تجارت بین‌المللی در خلیج فارس و تنگه هرمز - به ویژه برای عبور و مرور نفتکش‌های کشورهای دیگر - با خطراتی جدی روبه‌رو شود و نیروهای نظامی مانند ناوهای آمریکایی، با استناد به قطعنامه‌های شورای امنیت در ارتباط با لزوم حفظ امنیت این آبراه مهم در خلیج فارس حضور داشتند.
وب‌سایت «دیکلسفاید یوکی» در همین ارتباط به نامه‌ای اشاره کرده که مارگارت تاچر خطاب به رونالد ریگان در آن روزها نوشته است. خانم تاچر در این نامه که برای نخستین بار در سال ۲۰۱۸ منتشر شد، آنچه را که اتفاق افتاده یک «تراژدی برای همه طرف‌های درگیر» توصیف کرده است.
این نامه حدود ۲۰ روز بعد از کشته شدن سرنشینان هواپیما نوشته شده و در آن آمده: «به نظر می‌رسد که این تصادف دست‌کم کمک کرده تا رهبران ایران متوجه نیاز فوری برای پایان دادن به درگیری در خلیج (فارس) بشوند.» در زمان این رخداد، شایعات گسترده‌ای درباره عمدی بودن این اتفاق با هدف مجبور کردن ایران به پذیرش آتش‌بس منتشر شد.
یک سال پیش از شلیک به هواپیمای ایرانی، قطعنامه ۵۹۸ در شورای امنیت سازمان ملل تصویب شده بود که همانند دیگر قطعنامه‌های این شورا در سال‌های جنگ، در آن از دو طرف خواسته شده بود که فورا آتش‌بس اعلام کنند. عراق با این قطعنامه موافقت کرده بود، اما ایران حاضر نشده بود که آن را بپذیرد.
حدود دو هفته بعد از شلیک به هواپیمای ایرانی، ایران در چرخشی دور از انتظار اعلام کرد که با قطعنامه موافق است و مسیر پایان دادن به هشت سال جنگ ایران و عراق آغاز شد.
نظر شما :