جنگ و صلح در ایران دوره قاجار

لارنس پاتر/ متن کتاب

گزافه نیست اگر بگوییم بسیاری از کتاب‌ها و مقاله‌های تاریخی- تحلیلی موجود دربارهٔ فراز و نشیب دوران قاجار، بیش از آنکه با نگاهی ژرف و موشکافانه به رویداد‌های عصر قاجار پرداخته باشند، تنها بیانگر سرگذشت سلسله‌ای هستند که گویا شاهانش با آزمندی، هرزگی و بی‌کفایتی خود سبب عقب‌ماندگی و وابستگی کشور به بیگانگان شده‌اند و بدین ترتیب برخی مسائل، همچون فرض ناتوانیشان در نگهبانی از مرز‌ها و شکست‌های نظامی، کمتر مورد سنجش و بررسی قرار گرفته است. البته به یاد داشته باشیم که این دیدگاه‌ها در حقیقت بازتاب‌نگر بسیاری از شاهدان وقایع - اگرنه همهٔ آن‌ها - در‌‌ همان دوران است؛ دیپلمات‌ها، مسافران، ارتشی‌ها و تاجرانی که نمایندگان یا شهروندان ابردولت‌ها بودند و جنگ‌ها و آشوب‌ها و قیام‌ها را از زاویهٔ دید خارجی و به ویژه اروپایی می‌دیدند.

وانگهی از سوی دیگر با پایان گرفتن دورهٔ قاجار‌ها قلم در دست پهلوی‌ها افتاد و آن‌ها نیز همچون سلسله‌های پیروزمند پیشین برای افزودن شهرت خویش، اسناد و مدارک را پنهان کردند تا در سایهٔ سکوت، دستاوردهای خود را بس نوین و برجسته‌تر جلوه دهند. حال آنکه می‌دانیم نخستین موج اندیشه‌های نوگرا سال‌ها پیش از روی کار آمدن پهلوی‌ها به ایران رسیده بود. روایت‌های مدرن میهن، دولت، ملت و قانون و دگرگونی در ساختار حکومت و ارتش و نیز پیدایش جریان‌های نوین فکری و فرهنگی، همگی محصول فضای سیاسی و اجتماعی عصر قاجار بود که در ‌‌نهایت به سر برآوردن جنبش مشروطه‌خواهی انجامید. از این رو دوران قاجار کم و بیش چهرهٔ وانمودی و رمزآلودش را نگاه داشته و هنوز به عنوان بخش بکر و دست نخورده‌ای از تاریخ ایران باقی مانده است. ولی در پی سرنگونی خاندان پهلوی، پرده‌های سکوت فرو افتاد و گنجینه‌های ارزشمندی از اسناد و اشیا و تصاویر در بایگانی‌های دربار و کتابخانه‌ها، نه تنها در ایران، که در کشورهایی چون گرجستان و روسیه به دست آمد و داده‌های تاریخی از نو تفسیر شدند. گروه‌ها و انجمن‌های پژوهشی گوناگونی برای همین منظور در داخل و خارج شکل گرفتند و در نتیجه طی دو دههٔ اخیر میزان توجه پژوهشگران نسبت به دوران قاجار روز به روز افزایش یافت.

کتاب «جنگ و صلح در ایران دورهٔ قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون» در بردارندهٔ مجموعه مقالاتی ‌است به قلم تعدادی از سرشناس‌ترین پژوهشگران غربی و ایرانی تاریخ ایران از جمله ونسا مارتین، استفانی کرونین، پیتر ایوری، لارنس پا‌تر، ریچارد اسکوفیل، علی قیصری، منوچهر اسکندری قاجار، منصوره اتحادیه و... که در دو بخش جنگ و صلح گنجانده شده است و با نگاهی نو، ضمن بررسی تاریخ پر پیچ و خم قاجار، تلاش می‌کند نمایی از دولت ایران به دست دهد که شاید به گونه‌ای شگفت‌انگیز، دست‌کم از دو جنبهٔ موقعیت ژئوپولیتیکی و مدیریت منابع و انرژی، قابل مقایسه با جهان امروز باشد. دولت پیچیده‌ای که در هیاهوی کشمکش‌های ارضی سرنوشت‌ساز معروف به «بازی بزرگ» میان ابرقدرت‌های جهان یک چشم به شرق سنتی داشت و چشم دیگر به غرب نو دوخته بود. گرچه در بسیاری از کتاب‌ها مسائلی چون تاثیر نقش روحانیت به عنوان یکی از بازیگران مهم در ایران عهد قاجار مورد مطالعه قرار گرفته ولی مقولهٔ جنگ و ادارهٔ کشور در زمان صلح و پیامدهای این دو به شکل عجیبی از قلم افتاده است.

تجدیدنظرطلبی تاریخی به نقل از کتاب می‌تواند هم خطرناک باشد و هم راهگشا. چرا که در بازاندیشی و بازسنجی تاریخ، پژوهشگران معنی‌های تازه‌ای به رخدادهای گذشته می‌دهند که زاویهٔ دید شاهدان عینی را نقض می‌کند. «با این حال بدون بهره‌برداری از فاصلهٔ زمانی و مقایسهٔ بین فرهنگی و توجه به بسترهای سیاسی و اجتماعی و اقتصادی برای فهم بهتر انگیزه‌ها و شیوه‌های افراد و دولت‌ها، تاریخ فقیر می‌ماند و درس‌های روشن و درستی برای امروز نمی‌توان از آن گرفت.» این گونه رویکرد نسبت به گذشته خوانش متفاوتی از تاریخ بدست می‌دهد و بحث‌های تازه‌ای مطرح می‌کند که غلظت سیاسی موجود در آثار پیشین را کاهش می‌دهد. برای نمونه می‌توان اشاره‌ای داشت به مقاله‌ی منوچهر اسکندری قاجار با عنوان «نه راه پیش و نه راه پس: تنگناهای سیاسی ایران در اوایل دوران قاجار» که به آن بزرگ‌ترین لکهٔ سیاه در کارنامهٔ قاجاریه می‌پردازد: ادعای ناتوانی آن‌ها در حفظ تمامیت ارضی کشور که موجب واگذاری بخش‌های بزرگی از خاک ایران به روسیه و عثمانی (و انگلیس در افغانستان) شد. جالب است که در بازنگری دورهٔ حساسی که عهدنامهٔ ترکمانچای را به بار آورد، نویسنده چگونگی تصمیم‌گیری حکومت با حساب سود و زیان را بررسی می‌کند و تحلیلش را در چارچوب نظریهٔ تصمیم‌سازی بر پایهٔ منطق و احتمال و نیز تصمیم‌گیری عقلانی که مورد تاکید مکتب‌های واقع‌گرایی و نوواقع‌گرایی در علوم سیاسی است، جای می‌دهد. سپس با تغییر زاویهٔ دید به گزینه‌های پیش روی حکومت پرداخته و به نتیجه‌های تکان دهنده‌ای می‌رسد که الگویی متفاوت برای فهم و درک سیر وقایع عرضه می‌کند.

به طور کلی هدف تمامی مقاله‌های گرد آمده در کتاب حاضر، تعمیق آگاهی از عصر مهمی در تاریخ ایران است و به خوبی نشان می‌دهند که نباید فساد و سوء مدیریت را تنها شناسه‌های دوران قاجار به شمار آورد. نیز نکاتی را پیش می‌کشند که برای فهم «بازی بزرگ» و نه تنها رابطهٔ حکومت بلکه رابطهٔ مردم با فشارهای اقتصادی و سیاسی و محلی که ایران در آن زمان حساس با آن‌ها رو به رو بود ضرورت دارد. چنان که ونسا مارتین به تاثیر همکاری شبکه‌های اجتماعی با حکومت در مورد یک اختلاف مرزی می‌پردازد. همچنین مقایسهٔ موقعیت ژئوپولیتیک ایران امروز با ایران دوران قاجار از ویژگی‌های دیگر این کتاب است و بررسی نظایر امروزی وقایع مربوط به «بازی بزرگ» بسیار جالب توجه است و نشان می‌هد صفات ممیز یک دیار یا ملت چگونه می‌تواند در فواصل زمانی بعید تاثیر یکسان در واکنش‌ها نسبت به رویداد‌ها بگذارد.

مجموعه مقالات "جنگ و صلح" زیرنظر رکسانه فرمانفرماییان و با ترجمه‌ حسن افشار از نشر مرکز منتشر شده و در اختیار علاقمندان به تاریخ معاصر و به خصوص تحولات دوران قاجار قرار دارد. این مجموعه شامل ۹ مقاله از ۹ نویسنده و یک پیشگفتار به قلم پیتر ایوری است.