یادگاران پر فروغ فروغی
***
پیشرو در ویراستاری متون ادبی
میرجلال‌الدین کزازی؛ استاد ادبیات و شاهنامه‌پژوه
محمدعلی فروغی هرچند یکی از مردان سیاست بود اما کارهایی که در شمار توانکاه‌ترین و زمان‌بر‌ترین کار‌ها هستند او را از پرداختن به کارهای فرهنگی و ادبی باز نمی‌داشت. به دیگر سخن در میانه کارِ گل می‌تواند به کار دل هم بگراید و بپردازد. از این روی فروغی چند شاهکار ادب پارسی را ویرایش کرد و به چاپ رسانید که نام‌آورترینشان «شاهنامه فردوسی» است که گزیده‌ای از آن نیز فراهم آورده است. دو دیگر دیوان سعدی است. افزون بر ویرایش متن‌های ادبی، فروغی که با زبان فرانسوی آشنایی داشت از آبشخورهای نوشته به این زبان در پژوهش و نگارش‌های خویش بهره می‌برد و بدین سان بود که اثری ارزشمند، پرسود و ماندگار را پدید آورد که پس از چندین دهه هنوز اثری است که ارزشمند خواندن مانده است: «سیر حکمت در اروپا». درباره ویرایش‌های فروغی از شاهکارهای ادب پارسی آنچه سخت کوتاه می‌توانم گفت این است که این ویرایش‌ها در آن روزگار کارهای ادبی بسیار ارزنده شمرده می‌شدند، زیرا هنوز ویرایش متن در ایران زمین به شیوه امروزی رواج نیافته بود. فروغی را می‌توان یکی از پیشگامان در این زمینه دانست. بی‌گمان اگر ما امروز به متن‌های ویراسته فروغی دانشورانه یا روشن‌تر بگویم پَچین‌شناسانه بنگریم، پاره‌ای از ریخت‌ها در آن متن هست که جای چند و چون دارد. اما این گونه کارهای ادبی فروغی در آن روزگار کارهایی کمابیش نوآیین شمرده می‌شد که راه را برای ویرایشگران و سخن‌سنجان هموار می‌گردانید. به هر روی فروغی از چهره‌هایی است که می‌توان آنان را همه‌سویه دانست و در زمینه‌ها و قلمروهای گوناگون که گاه سخت از یکدیگر دور یا حتی ناساز هستند. فروغی به تلاش‌هایی در خور دست یازید و در این تلاش‌ها کامکار و بخت‌یار بود؛ از سیاست کار دیوانی گرفته تا کارهای فرهنگی و ادبی.
***
کامل‌ترین تصحیح کلیات سعدی
کوروش کمالی سروستانی؛ عضو هیات مدیر مرکز سعدی‌شناسی
استاد فروغی دلبسته زبان و ادب فارسی بود. ایشان در دوره‌ای که از سیاست دوری کرد به ترجمه کتاب‌هایی چون «سیر حکمت در اروپا» و بررسی برخی از آثار کلاسیک فارسی به خصوص گزیده شاهنامه، منتخب دیوان حافظ، بخشی از مخزن‌الاسرار نظامی، رباعیات خیام و به ویژه کلیات سعدی پرداخت. در همین دوران‌ها است که فروغی فرهنگستان را هم بنیانگذاری می‌کند؛ محلی که باز در خدمت زبان و ادب فارسی قرار می‌گیرد و نوعی مقابله با استعمال واژگان جدید غربی انجام بدهند. اما در مجموع کارهای ادبی ذکاءالملک فروغی آنچه او را نامدار‌تر کرد تصحیح کلیات سعدی بود که در میان سال‌های ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۰ که فروغی خانه‌نشینی شدن را تجربه می‌کند بر روی این آثار کلاسیک کار کرد و تصحیح کلیات سعدی را انجام داد. در سال ۱۳۱۶ بزرگداشتی برای سعدی برگزار شد که همزمان با هفتصدمین سال تدوین گلستان بود. در این کنگره تصمیم گرفته شد که گلستان سعدی را تصحیح کنند و به چاپ برسانند که اهل فرهنگ آن زمان یعنی شادروان مجتبی مینوی و دکتر غنی این کار را به مرحوم ذکاءالملک می‌سپارند. این کار را ایشان به خوبی انجام داده است و همین باعث می‌شود که با همکاری مرحوم یغمایی به مدت پنج سال یعنی تا سال ۱۳۲۰ کلیات سعدی را تصحیح کنند. این تصحیح بر اساس نسخه چسترفیلد و با استفاده از نسخی که در دسترسشان بود، انجام می‌شود. در سال ۱۳۲۱ تصحیح کلیات سعدی یعنی آنچه امروز در دسترس ما هست در چهار جلد انجام می‌شود. از آن زمان یعنی از ۱۳۲۱ تا امروز به مدت هفتاد سال هنوز همین تصحیح از کلیات سعدی بیشترین رجوع و بیشترین مرجع تحقیقات سعدی‌پژوهی قرار گرفته است. البته در سال‌های نزدیکتر به ما شادروان استاد یوسفی کارهایی در تصحیح گلستان و بوستان انجام داد. دکتر مظاهر مصفا کلیات سعدی را از روی کلیات شوریده شیرازی منتشر کرده است. مرحوم حبیب یغمایی تصحیحشان از غزلیات سعدی را منتشر کرده‌اند.
با اینکه گروه‌های دیگری هم تصحیح‌هایی بر کلیات سعدی انجام دادند هنوز میزان ارجاع به تصحیح مرحوم فروغی به نسبت ارجاع‌های دیگر بیشتر است. این امر هم به دو دلیل اتفاق افتاده است. یکی اینکه در آن زمان تصحیح ذکاءالملک و مرحوم یغمایی با دقتی که داشتند اثر قابل قبولی را گردآوری کردند و واژه‌گزینی‌های مناسبی را در مقابل واژه‌های کتاب جایگزین کردند. دوم اینکه در تمام این کتاب‌ها کلیات کامل تصحیح شده کم داریم و اگرچه برخی تصحیح گلستان و بوستان دیگر ترجیح دهند؛ اما کلیات کامل همین نسخه تصحیح شده مرحوم فروغی است. در بسیاری از نسخه‌ها گلستان و بوستان بوده و غزلیات و قصاید و مجالس وجود نداشته است. اما نسخه مرحوم فروغی نسخه‌ای است که همه این‌ها به علاوه هزلیات و باقی اجزای کلیات سعدی را در بر دارد. به همین خاطر این کتاب تنها یک بار کامل منتشر شده است. یک نکته دیگر اینکه زمانی که کار استاد فروغی منتشر شد تنها نسخه بود و حالا که هفتاد سال از انتشار آن گذشته ناشران بدون کمترین هزینه‌ای و حق کپی‌رایت بیشتر چاپ می‌کنند. اما این از ارزش‌های این نسخه کم نمی‌کند. هر چند که نباید حضور کسی چون استاد یغمایی را در کنار ذکاءالملک در این تصحیح فراموش کرد و تاییدی که علمای فرهنگ در آن زمان داشتند نشان دهنده دقت علمی این کار هم هست. نسخه‌های اساسی را که دیدند هنوز هم بهترین نسخه کلیات سعدی بود.
این نسخه‌هایی که جدیدا در تاجیکستان یا در مجلس پیدا شده و می‌تواند در بخشی از تکه‌های این کتاب راهگشا باشد جای آن نسخه‌هایی که کتاب مرحوم فروغی برگرفته از آن‌هاست نسخه‌های بسیار خوبی است. البته ایشان نسخه‌های زیادی داشتند اما نسخه چسترفیلد مهم‌ترین نسخه او بود و این نسخه مبنای این تصحیح بوده است. این نسخه در کتابخانه بریتانیا در لندن نگهداری می‌شود و نسخه اساسی بوده و با نسخه‌های دیگر بررسی کرده‌اند. از جمله این‌ها می‌توانم به نسخه لرد ویمبلی اشاره کنم. این نسخه در سال ۷۲۰ کتابت شد و نسخه کتابخانه لندن و کتابخانه ملی فرانسه و کتابخانه سلطنتی و چند نسخه خصوصی که در اختیار خودشان بوده مربوط به صادق انصاری است و ایشان در دیباچه کتاب مفصل به آن‌ها پرداخته است. این نسخه‌ها هم در عرض پنج سال با روزی دوازده ساعت کار گردآوری شده و مقابله کرده‌اند و کلیات مرحوم فروغی را پدید آورده‌اند. اصل نسخه باید در دسترس خانواده مرحوم فروغی باشد و هر چه در دسترس است نسخه‌های ترجمه شده‌ای است که از این اثر در دسترس هست.
نظر شما :