سیمای امیر؛ اصلاحگر ضد استعمار
کتاب‌هایی که درباره امیرکبیر نوشته شد
فرزانه ابراهیم‌زاده
تاریخ ایرانی: زمان از آن صبح سرد ۲۰ دی ماه سال ۱۲۳۰ جلالی که خاصه‌تراش مخصوص به حکم میرزا تقی‌خان فراهانی در حمام فین کاشان با فصد رگ، جان صدراعظم معزول را گرفت متوقف شد و تاریخ درباره مرگ امیرکبیر برای سال‌ها سکوت کرد و به این خبر کوتاه در روزنامه خود امیر یعنی وقایع اتفاقیه بسنده کرد که نوشت: ««میرزا تقی‌خان که سابقاً امیرنظام و شخص اول این دولت بود شب سه‌شنبه در کاشان وفات یافت.» سکوتی که بیشتر از ۳۰ سال ادامه داشت تا حاج میرزا محمدجعفر ملقب به حقایق‌نگار در کتاب «حقایق‌الخبار ناصری» برای نخستین بار با نقل قول از خاصه‌تراش مخصوص پرده از راز مرگ امیر برداشت و به مورخان اجازه داد درباره او قضاوت کنند. امسال ۱۶۵ سال از مرگ امیرکبیر در کاشان می‌گذرد. ۱۶۵ سالی که فرصت خوبی بود تا هزاران برگ کاغذ و مقاله و کتاب و ساعت‌ها فیلم و تئاتر درباره شخصیت و زندگی و صدارت پسر کربلایی قربانعلی، آشپز یوسف‌خان قائم‌مقام نوشته و ساخته شود. هزاران برگ کاغذی که از زندگی مردی می‌گویند که در حدود سه سال و چند ماه راهی چند صد ساله را طی کرده است و از او اسطوره‌ای غیرقابل دسترس ساخته‌اند. منابعی که البته هنوز راه زیادی دارند تا شخصیتی چون امیرکبیر را بتوان از خلال اوراق آن به طور دقیق شناخت و قضاوت کرد. آنچه پیش روی شما هست، نگاهی گذرا به مشهورترین کتاب‌هایی است که با محوریت زندگی امیرکبیر نوشته شده‌اند.
سرانجام غم‌انگیز امیر
امیرکبیر و ایران
فریدون آدمیت
چاپ هفتم اسفند ۱۳۶۲
شرکت سهامی انتشارات خوارزمی
رازگشایی در کتاب حقایق‌نگار مکتوم ماند تا ۹۳ سال بعد از مرگ امیرکبیر که جوان ۲۴ سالهای به اسم فریدون آدمیت کتابی با نام «امیرکبیر و ایران یا ورقی از تاریخ سیاسی ایران» به سرمایه بنگاه آذر در سه جلد منتشر کرد. کتابی که برای نخستین بار زندگی امیرکبیر را به روایتی متفاوت از آنچه در دوران قاجار قضاوت شده بود به تصویر کشید و در سال ۱۳۲۳ در تهران منتشر شد.
به نوشته آدمیت در مقدمه کتاب، جلد یکم به سرعت در میان جامعه فرهنگی پخش شد و پس از چند ماه از نو به طبع رسید. اما آدمیت کار بر روی زندگی امیرکبیر را با وجود مشغله‌های دیگری که داشت به پایان نبرد و ۱۰ سال بعد از این تاریخ بود که با تجدید نظری تازه بر اساس اسناد جدیدی که به دست آورده بود هر سه جلد را در یک جلد در سال ۱۳۳۴ منتشر کرد. اما به این بسنده نکرد و در اردیبهشت ۱۳۵۳ با تجدید نظری تازه این کتاب را بار دیگر با عنوان «امیرکبیر و ایران» منتشر کرد. او در مقدمه این چاپ با بررسی سیر انتشار این کتاب نوشته: «با امیرکبیر و ایران تحقیق تاریخ سیاسی اخیر ایران را بر اساس مدارک اصیل و اسناد دولتی آغاز نهادم. این کتاب سرگذشت‌‌نگاری به سنت مورخان ما نیست؛ شخصیت میرزا تقی‌خان را در سیر تحول تاریخ زمان مورد تحلیل قرار داده‌ام، به جریان‌های تاریخ و عوامل سازنده آن جریان‌ها، خاصه به بنیادهای اجتماعی ایران توجه داشته‌ام. کوشش کردم رابطه امیرکبیر را با اجتماع به دست دهم و اثرش را در تاریخ بازنمایم؛ او را بشناسم و بشناسانم. آن شیوه نمودار مرحله مترقی تاریخ‌نگاری است و از با معنی‌ترین جهات تعقل تاریخی.»
آدمیت به گفته خودش در چاپ نگارش جدیدی که بر کتاب داشت چند گفتار نو از جمله فلسفه و حکومت و فن دیپلماسی و در مبحث سیاست خارجی نیز صورت مذاکرات ارزنه‌الروم را که به دست آورده بود به کتاب اضافه کرده است. کتاب «امیرکبیر و ایران»، به جز آخرین قسمت آن که شامل ارجاعات، یادداشت‌های حاشیه‌ای، ضمایم، فهرست‌ها و کتاب‌نامه است، در ده بخش تنظیم شده است. در نخستین بخش با بررسی «آغاز زندگی» سیر رشد میرزا تقی‌خان را از تولد در هزاوه تا هویت، خانواده، کودکی، جوانی، شخصیت، عادات و خصایل، پرورش در خاندان قائم‌مقام فراهانی بررسی کرده است و به اینجا رسید که در فصل دوم از ماموریت‌های سیاسی و دیپلماتیک در روسیه، ایروان و عثمانی می‌گوید که از یک سو تاثیری عمیق در اندیشه‌های میرزا تقی‌خان داشته است و از سوی دیگر به تدابیر هوشمندانه و قواعد مذاکرات خارجی امیر می‌پردازد.
«زمامداری» سومین بخش کتاب آدمیت است که چگونگی روند تحول فکری امیرکبیر و اصول حکومت و نظم میرزاتقی‌خانی را مورد بررسی قرار داده و از آشنایی با بنیادهای مدنی غربی، آگاهی از تنظیمات عثمانی، تأثیر مجموعه عوامل مؤثر در پرورش شخصیت و اندیشه امیر، صدارت، کتابچه خیالات اتابکی (کتابچه‌ای که امیر در دوران تبعید نگاشت)، ناسیونالیسم و خیال کنستیتوسیون می‌گوید.
سیاست‌های امیر در «امنیت داخلی» و «اصلاحات سیاسی و اجتماعی» و اقدامات میرزا تقی‌خان در حوزه دانش و فرهنگ، «سیاست اقتصادی»، «سیاست مذهبی» و «سیاست خارجی» از دیگر بخش‌های دیگر این کتاب است که در بخش دهم با سرنوشت امیرکبیر به پایان می‌رسد. آدمیت در این فصل سرنوشت امیرکبیر را در نظام سیاسی ایران بازخوانی می‌کند و معتقد است: «سرانجام غم‌انگیز امیر حاصل برخورد حکومت او بود با عوامل دیگر قدرت یعنی: سلطنت، دربار و سیاست خارجی.»
امیر اصلاحگر از نگاه سرباز وطن
زندگانی میرزا تقی‌خان امیرکبیر
حسین مکی
۱۳۳۷
انتشارات ایران
حسین مکی در نیمه دهه ۲۰ یعنی سال ۱۳۲۳ در زمانی که هنوز به صورت کامل وارد سیاست نشده و هنوز لقب سرباز وطن را دریافت نکرده بود کتاب «زندگانی میرزا تقی‌خان امیرکبیر» را با مقدمه هاشمی حائری در سال ۱۳۲۳ در تهران نوشت. این کتاب همزمان با کتاب «امیرکبیر و ایران» آدمیت منتشر شد. او هم مانند آدمیت در چاپ‌های بعدی کتاب دست برد و تازه‌ترین اطلاعات خود را به آن افزود. چاپ سوم این کتاب با مطالب و اسناد و مدارک اضافی سال ۱۳۳۷ در قطع وزیری به همت کتابفروشی محمدعلی علمی منتشر شد، اما در ویرایش‌های بعدی توسط انتشارات ایران منتشر شد. مکی در این کتاب به شیوه آدمیت اما بر اساس ایدئولوژی و نوع خاص فکری خود زوایای ناشناخته عملکرد امیرکبیر را به عنوان یکی از برجسته‌ترین جریان‌های تاریخ عصر جدید ایران با تحلیلی نو و علمی بررسی می‌کند.
فرجام صدراعظم در آینه تاریخ
امیرکبیر: برآمدن زندگی، صدارت و فرجام کار میرزا تقی‌خان امیرکبیر
عباس اقبال آشتیانی
چاپ دوم، ۱۳۹۲
موسسه انتشارات نگاه
عباس اقبال آشتیانی در سالهای پایانی عمر دست به نگارش کتابی درباره امیرکبیر زد که با نام فرعی «برآمدن زندگی، صدارت و فرجام کار میرزا تقی‌خان امیرکبیر» منتشر و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت. این کتاب با این جملات آغاز می‌شود: «آنگاه که چشمان محمدشاه قاجار بسته شد بر این جهان و یکی از بی‌کفایت‌ترین شاهان قاجاری رخت به دیگر سرای کشید، ناصرالدین میرزا پسر شانزده او که سمت ولایتعهدی داشت در تبریز روزگار می‌گذرانید. پس از مرگ محمدشاه بیشتر رجال قاجاری و درباریان که از میرزا آقاسی دل خوشی نداشتند، همچون گرگی در انتظار فرو غلطیدن او بودند تا به پاره کردنش قیام کنند.» و از اینجاست که امیرکبیر به عنوان ناجی ناصرالدین شاه وارد می‌شود و او را در میان فتنه‌های عموهایش به تخت سلطنت می‌رساند. اقبال آشتیانی، امیرکبیر را این‌گونه معرفی می‌کند: تقی‌خان امیرکبیر اهل فراهان است و دست‌پرورده خاندان قائم‌مقام فراهانی. فراهان همچون تفرش و آشتیان مجموعاً کانون واحد فرهنگ دیوانی و اهل قلم بود؛ ناحیه‌ای مستوفی‌پرور. چه بسیار دبیران و مستوفیان و وزیران از آن دیار برخاستند که در آن میان چند تنی به بزرگی شناخته شده، در تاریخ اثر برجسته گذارده‌اند. از این نظر میرزا تقی‌خان نماینده فرهنگ سیاسی همان سامان است.
اسم او در اسناد معتبر (از جمله مقدمه پیمان ارزنه‌الروم و قباله نکاح زنش عزت‌الدوله) «میرزا محمدتقی‌خان» آمده است. رقم مهر و امضای او نیز تردیدی در نام حقیقی‌اش باقی نمی‌گذارد؛ بی‌گمان اسم «محمد» رفته رفته حذف گردیده و به «میرزا تقی‌خان» شهرت یافته است. اقبال آشتیانی تلاش کرده است در این کتاب وارد تحلیل زندگی امیرکبیر نشود و به روایت صرف از زندگی او از تولد تا مرگ بسنده می‌کند. در این کتاب زندگی امیرکبیر در فصل‌های ذیل مورد بررسی قرار می‌گیرد: اصل و نسبت ابتدای کار امیر /سفر به روسیه / محمدخان امیرنظام زنگنه و میرزا تقی‌خان امیر/ مسافرت به ایروان / سفارت ارزنه‌لروم / جلوس ناصرالدین شاه و صدارت امیرکبیر/ ازدواج با عزت‌الدوله/ فتنه سالار / روزنامه وقایع اتفاقیه / بنای مدرسه دارالفنون.
ایرج افشار در دهه چهل به دنبال انتشار برخی آثار استاد اقبال آشتیانی کتاب امیرکبیر او را که نیمه تمام بود بازخوانی و بازنویسی دوباره‌ای کرد و این کتاب را منتشر کرد. ویژگی این ویرایش این بود که کتاب بر مدارک و متون مستند تاریخی منطبق شد. در کنار این فصل‌ها در چاپ‌های تازه‌تر کتاب فصل‌های دیگری چون مقالات مرحوم عباس اقبال درباره امیرکبیر و نقدی بر بدخوانی‌های تاریخی درباره امیرکبیر اضافه شده و در نهایت کتاب اقبال آشتیانی با شعری از فریدون مشیری درباره امیرکبیر به پایان می‌رسد. شعری که بخش از آن چنین است:
«رمیده از عطش آفتاب سرخ کویر
غریب و خسته رسیدم به قتلگاه امیر
زمان هنوز همان شرمسار بهت‌زده
زمین هنوز همین سخت جان لال شده
جهان هنوز همان دست بسته تقدیر!
هنوز می‌بارد از در و دیوار
هنوز نفرت از پادشاه بدکردار»
قهرمان مبارزه با استعمار
امیرکبیر قهرمان مبارزه با استعمار
اکبر هاشمی رفسنجانی
چاپ اول ۱۳۴۶
موسسه انتشارات فراهانی
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی نیز در سالهای جوانی دست به نوشتن کتابی درباره امیرکبیر با عنوان «امیرکبیر قهرمان مبارزه با استعمار» زد. کتابی که بعد از بررسی در آموزش و پرورش شهر قم به سرمایه موسسه انتشارات فراهانی طبق اجازه‌نامه شماره ۹۰ در تاریخ ۴ اردیبهشت ۱۳۴۷ منتشر شده است. هاشمی این کتاب را بعد از سه نقل قول درباره امیر به تمام مسلمانانی تقدیم کرده که از ضعف و انحطاط کشورهای اسلامی رنج می‌برند. با این نوشته و نام کتاب او تکلیف خود را با مخاطب این‌گونه روشن می‌کند که با کتابی برگرفته از اصول اعتقادی و ایدئولوژیک روبه‌رو است که امیرکبیر نه تنها صدراعظم شاهی ۱۶ ساله که قهرمانی علیه استبداد و استعمار مانند گاندی و مالکوم ایکس است. در مقدمه این کتاب بعد از شرح زمانه به قدرت رسیدن امیر می‌نویسند: «امیرکبیر در چنین شرایط و چنان وضعی خطر استعمار را با دیده تیزبین و هوش سرشار خویش درک کرده و دام‌ها و دانه‌های مزبور آن را درست تشخیص داده است.»
به نوشته هاشمی رفسنجانی: «امیر می‌دانست که ثروت مملکت بایستی در خود مملکت خرج شود. معادن و ذخایر کشور باید توسط علمای همین کشور استخراج گردد. امیر معتقد بود یک کشور مستقل باید همه چیز خود را در داخل خاک خویش تهیه کند و از فروختن مواد خام به قیمت ارزان و خریدن مصنوعات گران‌قیمت نتیجه‌ای جز ورشکستگی و هدر دادن ذخایر و ثروت کشور عاید نخواهد شد و از این رو برای صنعتی کردن کشور و استخراج معادن تلاش خستگی‌ناپذیر را آغاز کرد.»
نامه‌های امیر به شاه
نامه‌های امیرکبیر به انضمام نوادرالامیر
تصحیح سید علی آل‌داود
تاریخ انتشار ۱۳۸۴
نشر تاریخ ایران
انتشار نامه‌های امیرکبیر به شاه و دیگر افراد یکی از اتفاقات مهمی بود که به همت سید علی آل‌داود رخ داد و در نهایت نیز منتشر شد. بخشی از این نامه‌ها در این سال‌ها در منابع مختلف منتشر شده بود اما گردآوری آن‌ها در یک کتاب حاصل تلاش چند ساله آل‌داود در عرصه سندشناسی بود. در کتاب نامه‌های امیرکبیر به انضمام رساله نوادرالامیر مجموعه‌ای از نامه‌های روزانه امیرکبیر به ناصرالدین شاه به عنوان مهم‌ترین منابعی که می‌توان درباره اندیشه‌ها و شخصیت امیرکبیر مورد استفاده قرار بگیرد، آمده است. بیشتر این نامه‌ها به خط امیر است و معدودی به خط منشیان او یعنی میرزا سعیدخان موتمن‌الملک و میرزا محمدحسین ملک‌الکتاب فراهانی. این نامه‌ها از نظر محتوا به بخش‌های مختلف تقسیم شده است. آل‌داود بخش تازه‌ای از مکاتبات امیرکبیر را به این کتاب افزوده و در کتابی به همت انتشارات رایزن با عنوان «امیرکبیر و ناصرالدین شاه» منتشر کرده است.
پراکنده‌هایی از زندگی امیر
به جز این کتاب‌ها که شاخص‌ترین آثاری هستند که درباره زندگی امیرکبیر منتشر شدند کتاب‌های دیگری نیز در خلال این سال‌ها منتشر شده است که از آن جمله می‌توان به «چهره امیرکبیر: کاوشی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در دوره امیرکبیر» به قلم ناصر نجمی اشاره کرد که به کوشش انتشارات علم به چاپ رسیده است. نجمی در این کتاب تلاش کرده تا با شناساندن خطوط سیمای میرزا تقی‌خان پرده از روی وقایع بردارد و اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران را در روزگار امیرکبیر بررسی می‌کند.
«سیاست خارجی امیرکبیر» نوشته علیرضا کاوه‌چیلی با پیشگفتاری از دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی اثر دیگری است که از اقدامات امیرکبیر در سیاست خارجی می‌گوید.
بهرام افراسیابی نیز همزمان با یکصد و پنجاهمین سالگرد کشته شدن امیرکبیر کتاب «غروب در پگاه: امیرکبیر قربانی استبداد و استعمار» را توسط دفتر ادب و هنر گنجینه فرهنگ منتشر کرد.
«فراز و فرود اصلاحات در عصر امیرکبیر» حاصل پژوهشی است که به قلم محمدامیر شیخ نوری انجام شده و به صورت کتاب به همت سازمان انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، به چاپ رسیده است.
«امیرکبیر و دارالفنون» به قلم قدرت‌الله روشنی، از انتشارات دانشگاه تهران کتاب دیگری است که با نگاهی به زندگی امیر به تأسیس و فراز و فرود مدرسه دارالفنون، مهم‌ترین یادگار امیرکبیر اشاره می‌کند.
حاشیه‌هایی درباره امیر
در کنار این کتاب‌ها آثاری هم هستند که به زندگی امیر به صورت غیرمستقیم اشاره داشتند. شاخص‌ترین این کتاب‌ها «جامعه‌شناسی نخبه‌کشی» نوشته علی رضاقلی است که به عملکرد نخبگان سیاسی در برخورد جامعه ایران با آن‌ها اشاره می‌کند و به زندگی و مرگ سه چهره شاخص تاریخ ایران یعنی قائم‌مقام، امیرکبیر و دکتر محمد مصدق می‌پردازد و به انگیزه‌های جامعه ایرانی در کشتن نخبه‌هایی چون آن‌ها می‌پردازد. کتاب «قبله عالم» نوشته عباس امانت نیز با آنکه بیشتر به زندگی ناصرالدین شاه اختصاص دارد اما در بخشی از آن یعنی شروع سلطنت به رابطه امیرکبیر با ناصرالدین شاه می‌پردازد و درباره این رابطه و اقدامات امیرکبیر می‌نویسد.
داستان آثاری که درباره امیرکبیر نوشته شده در اینجا به پایان نمی‌رسد. آنچه خواندید جرعه‌ای از دریای منابعی هستند که به زندگی میرزا تقی‌خان پرداخته‌اند.
نظر شما :