آلبوم عکس‌های ناصرالدین‌شاه کجاست؟
تاریخ ایرانی: محمد بهشتی شیرازی، عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری می‌گوید آلبوم دوره ناصری در کاخ گلستان مفقود نشده و عکس‌ها در انبارگردانی پیدا خواهد شد.
روز دوشنبه ۱۳ مرداد خبرگزاری ایسنا از مفقود شدن یا شاید سرقت یکی از آلبوم‌های ارزشمند کاخ گلستان خبر داد. خبرهای تکمیلی از گم شدن آلبوم دوره ناصری با ۱۰۰ قطعه عکس کوچک حکایت داشت که ارزش چند میلیاردی دارد. آن‌طور که روزنامه «شهروند» نوشته آلبوم‌خانه سلطنتی کاخ گلستان یکی از بزرگترین آلبوم‌خانه‌های سلطنتی در جهان و از نوادر میراث فرهنگی ایران است که در دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار شکل گرفت. در این آلبوم‌خانه، ۴۲ هزار و ۵۰۰ قطعه عکس تاریخی و چندهزار نگاتیو شیشه‌ای از دوره قاجار نگهداری می‌شود که تنها بخش کمی از آنها در سال‌های دور و به صورت محدود منتشر شده‌اند. بخشی از این عکس‌ها متعلق به آلبوم اختصاصی ناصرالدین‌شاه بوده که تصاویری است که او از خود و اعضای حرمسرا گرفته است. در میان عکس‌ها یک مجموعه عکس اختصاصی قرار داشته که ناصرالدین‌شاه شخصاً آنها را گرفته بود.
ساختمان این آلبوم‌خانه در یکی از ساختمان‌هایی که در دوره پهلوی ساخته شده است قرار دارد که پیش از این ورودی کاخ معروف نارنجستان خوابگاه اصلی ناصرالدین‌شاه بود. این کاخ که محل اتصال بخش رسمی کاخ گلستان با اندرون سلطنتی بود به نوشته بسیاری چون اعتمادالسلطنه بسیار زیبا و نفیس بود. مظفرالدین‌شاه نیز در دی ۱۲۸۵ در همین کاخ درگذشت. نارنجستان در اوایل دوره پهلوی اول تخریب شد و محل آن را بخشی از باغچه گلستان کردند. در سال ۱۳۳۹ به دلیل سفر ملکه الیزابت دوم، ملکه انگلستان ساختمانی را ساختند که به ساختمان الیزابت معروف شد. بعد از انقلاب و با ساماندهی کاخ محل آلبوم‌خانه سلطنتی به اینجا منتقل شد.
چنانکه «شهروند» نوشته این نخستین بار نیست که اشیای ارزشمند کاخ جهانی ناپدید می‌شوند و از بین می‌روند، ۱۰ سال پیش قدیمی‌ترین ظرف انیمیشن جهان گم شد و دست‌آخر در گوشه دیگری از فضای موزه‌ای پیدا شد و ۵ سال قبل، دو گلدان نفیس در جریان یک فیلمبرداری در کاخ گم شدند، هیچ‌وقت پیدا نشدند و مسئولان هیچ توضیحی درباره آنها ندادند.
توئیت علی اعطا، سخنگوی شورای شهر تهران این احتمال را تائید کرد که آلبوم تاریخی که اخیراً مفقود شده «گویا عکس‌هایی است که با دوربین ناصرالدین‌شاه به ثبت رسیده است.» روزنامه «جوان» اما مدعی سرقت آن شد: «مجموعه‌ای از عکس‌های خصوصی ناصرالدین‌شاه از زنان حرمسرا وجود داشته که قابلیت انتشار نداشته است. حال گفته می‌شود این عکس‌های خصوصی احتمالاً از مخزن به سرقت رفته است.»
روز سه‌شنبه (۱۴ مرداد) آفرین امامی، رئیس مجموعه جهانی گلستان این توضیح را به رسانه‌ها ارسال کرد: «نظر قطعی درباره مفقود شدن آلبوم ناصری بعد از پایان انبارگردانی رسمی اعلام می‌شود. با بررسی تیم یگان حفاظت میراث فرهنگی هیچ نشانه‌ای مبنی بر سرقت آلبوم وجود ندارد. اواخر اسفند سال ۹۸ امین اموال آلبوم‌خانه کاخ گلستان در آخرین انبارگردانی خود متوجه شد که یک آلبوم ناصری حاوی ۱۰۰ قطعه عکس کوچک در قفسه نیست، این موضوع را به من اعلام کرد، بلافاصله برای پیشگیری از موضوعات سوء بعدی، اقدامات حقوقی انجام شد. با واحدهای ذی‌صلاح وزارتخانه، پلیس اینترپل و قوه قضائیه نیز در این زمینه مکاتباتی انجام دادیم، حتی مشخصات و تصاویر اثر نیز برای پلیس اینترپل ارسال شد. این آلبوم در مخزن آلبوم‌خانه کاخ گلستان نگهداری می‌شد و تاکنون برای نمایش در هیچ نمایشگاهی، از این مخزن خارج نشده است.»
مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان با تاکید بر اینکه با بررسی یگان حفاظت میراث فرهنگی مشخص شد هیچ‌گونه نشانه‌ای مبنی بر سرقت اثر وجود ندارد، می‌گوید: «برای بررسی موضوع، کمیته‌ای متشکل از اداره کل موزه‌ها، نماینده مدیریت کاخ گلستان، یگان حفاظت میراث فرهنگی و نماینده ذیحسابی و اداره کل امور مالی وزارتخانه به منظور انبارگردانی رسمی تشکیل شد. این انبارگردانی آغاز شده و با توجه به اینکه حجم آثار زیاد است انجام این کار زمان‌بر است و ما نمی‌توانیم درباره مفقود شدن اثر تا پایان انجام آن نظر قطعی اعلام کنیم.»
محمد بهشتی شیرازی، عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری و رئیس پیشین سازمان میراث فرهنگی به روزنامه اینترنتی «فراز» گفته: «ماجرای مفقود شدن منتفی است و به طور قطع عکس‌ها در انبارگردانی پیدا خواهد شد. کمااینکه بسیاری از عکس‌هایی که در آلبوم‌خانه وجود داشت و می‌گفتند مفقود شده در انبارگردانی پیدا و رسانه‌ای هم شد. این آثار بخشی از تاریخ این مرزوبوم است؛ تاریخ را نمی‌توان دزدید و فروخت!»
محمدرضا کارگر، مدیرکل امور موزه‌ها هم می‌گوید مشکل خاصی وجود ندارد و این احتمال وجود دارد که این آلبوم وجود داشته باشد اما نیاز است پیگیری‌های لازم انجام شود و در این میان ذیحسابی باید پاسخگو باشد: «در حال حاضر در کاخ گلستان مشغول به انبارگردانی هستند و ذیحسابی مسئول این موضوع است. موضوع این آلبوم قاجاری در نظر قرار گرفته و اقدامات لازم انجام شده. شاید استفاده از واژه انبارگردانی درست نباشد اما در حال حاضر تمام اشیا در اختیار امین اموال قرار دارد و در حال بررسی است تا آمار اصلی استخراج شود.»
اما محمدرضا محبوب‌فر، کارشناس میراث فرهنگی نظر دیگری دارد و می‌گوید: «من نمی‌توانم باور کنم که در یک مکان مجهز به دوربین‌های امنیتی، یک مجموعه ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو گم شود؛ به همین راحتی!»
کدام آلبوم گم شده است؟
عباس امانت، استاد تاریخ و مطالعات بین‌المللی دانشگاه ییل آمریکا که در دهه چهل این آلبوم‌ها را مطالعه کرده، درباره جزئیات آلبوم گم‌شده ناصرالدین‌شاه گفته است که «اطلاعات منتشرشده درباره آلبوم گم‌شده بسیار کوتاه و مبهم است و روشن نیست که به کدام مجموعه از زمان ناصری تعلق داشته است؛ اما این آلبوم می‌تواند از تصاویر گردآوری‌شده توسط شخص ناصرالدین‌شاه بوده باشد، مجموعه‌ای که ناصرالدین‌شاه در مواردی حتی با خط خودش ذیل یا پشت آنها را قلمی کرده که مثلاً تصویر چه کسی یا چه کسانی است و به چه مناسبتی ثبت شده است، اما به هرحال شناسایی اینکه کدام مجموعه مفقود شده، نباید چندان دشوار باشد.»
به گزارش فرادید، او گفته که آلبوم‌های کتابخانه کاخ گلستان سه دسته‌اند، نخست گروه آلبوم‌های خصوصی ناصرالدین‌شاه است که تصاویر آن در طول سلطنت طولانی او گردآوری شده است به ویژه در سال‌های بعد از ۱۸۷۰ که فن عکاسی در ایران بیش از گذشته معمول و مورد توجه قرار گرفت.
ناصرالدین از علاقه‌مندان و پیشروان هنر عکاسی بود و به ارزش ثبت تصاویر و لحظه‌های روزگارش آگاه بود. تصاویر فراوانی نیز از زندگی اندرون شاهی، زنان محبوبش، سبک و سیاق ساکنان کاخ و خواجگان و غلامان حضور و همچنین سفرهای داخله را به تصویر کشیده و همه آنها را در مجموعه‌های چندی گردآوری کرده بود.
تعدادی از این عکس‌ها که ارزش هنری یا تاریخی ویژه‌ای داشتند توسط تنی چند از محققین ازجمله زنده‌یاد ایرج افشار با ذکر پاره‌ای توضیحات به چاپ رسیده است. برخی از طرح‌ها و کاریکاتورهای باقیمانده ناصرالدین‌شاه و یا آثار هنرمندان هم‌عصرش، چون صنیع‌الملک را نیز در این آلبوم‌ها می‌توان دید.
گروه دوم از آثار باقیمانده، آلبوم‌هایی است که متعلق به سال‌های نخست سلطنت ناصرالدین‌شاه بود و شامل مکاتبات و یا اسناد مهمی بود که شاه گردآوری و نگهداری‌‌اش را لازم می‌دانست. سال‌ها پیش من خود در کتابخانه وزارت امور خارجه بعضی از این آلبوم‌ها را مطالعه کرده بودم. آن سال‌ها یعنی اوایل دهه ۱۳۴۰ در آرشیو کتابخانه وزارت امور خارجه نگهداری می‌شدند.
آلبوم‌های نفیسی با جلد مخمل بودند و تصور می‌کنم بعدها به کتابخانه کاخ گلستان منتقل شدند، البته نباید این‌ها را با «مجموعه ناصری» اشتباه کرد که شامل گزارش‌های مفصل از شهرهای مهم ایران بود که از حوالی سال‌های ۱۸۷۰ به بعد گردآوری شد و اولین پژوهش‌ها پیرامون تاریخ و وضعیت شهرهای ایران بود. سابق بر این در کتابخانه وزارت دارایی نگهداری می‌شدند و تصور می‌کنم اکنون به مرکز اسناد ملی منتقل شده‌اند.
گروه سوم از این مجموعه‌های مجلد، آلبوم‌های اهدایی به ناصرالدین‌شاه بودند که برخی از آنها در سفر فرنگ از سوی پادشاهان و رجال و اعیان به او اهدا شده بود و یا در پاسخ به آلبوم‌هایی بود که شاه ایران از عکس‌های خودش برای سایر فرمانروایان دنیا فرستاده بود. از جمله آلبومی که ملکه ویکتوریا برای ناصرالدین‌شاه فرستاده بود.
تمام آلبوم‌های کتابخانه سلطنتی همراه با نسخه‌های خطی در سه جلد که دربرگیرنده اطلاعات و توضیحات سودمندی می‌شد، در سال ۱۳۵۵ در تهران به همت خانم بدری آتابای که آن روزگار کتابدار کتابخانه سلطنتی بود گردآوری شدند. کتاب‌شناسی اصلی این مجموعه را دکتر مهدی بیانی که یکی از برجسته‌ترین خط‌شناسان و نسخه‌شناسان آن روزگار بود، انجام دادند.
این کار با دقت و مهارت انجام شد و پس از آن نیز نقایصش با همت دکتر سمسار و همکارانش در سال‌های بعد کامل شد. به همین دلیل یافتن اینکه کدام آلبوم، یا اگر به فارسی بگوییم «مرقع»، مفقود شده یا سرقت شده، نباید چندان کار مشکلی باشد.
امانت در گفت‌وگویی با یکی از سایت‌های خارج از کشور افزوده: «تصور نمی‌کنم امروزه بشود چنین تصاویری را به راحتی به موزه‌ها یا کتابخانه‌ها فروخت. در گذشته چنین خریدوفروش‌هایی رایج بود اما اکنون امکان خریدوفروش آثار تاریخی سرقتی به موزه‌ها نادر است. اگر کسی به قصد فروش و به نیت سودآوری دست به چنین سرقتی زده باشد، امکان فروش پنهانی آن وجود دارد. تا آنجا که من به خاطر دارم هیچ‌کدام از صفحات داخلی آلبوم‌هایی که سابق بر این دیدم علیرغم آنکه شماره‌گذاری شده بودند شناسنامه مجزا نداشتند البته تاکید می‌کنم در این مورد کاملاً مطمئن نیستم و باید به فهرست‌های موجود مراجعه کرد و دید که آیا شناسنامه مجزا برای هر برگ تدوین شده است یا خیر؟ که البته اگر هر صفحه به ویژه ثبت و عکسبرداری نشده باشد می‌توان آلبوم را اوراق کرد و هر قطعه‌‌ای را جداگانه در بازار فروخت و متاسفانه این قبیل آثار، فراوان مشتری خصوصی هم خواهد داشت.»
نظر شما :