انفجار چرنوبیل؛ هراس از تکرار فاجعه؟

فاجعه هسته‌ای چرنوبیل ۳۶ ساله شد. پیامدها و ویرانی‌های آن به این زودی‌ها پایان نخواهد یافت. شاید به همین دلیل است که نام چرنوبیل به این سادگی‌ها از یاد نمی‌رود.

بر اساس برخی بررسی‌های علمی، محیط اطراف نیروگاه چرنوبیل، دست‌کم باید تا سه هزار سال آینده خالی از سکنه بماند. به گفته دانشمندان، سکونت، کشاورزی یا دامداری در زمین‌های اطراف چرنوبیل دست‌کم تا ۲۰ هزار سال آینده ممکن نیست.

یادبود امسال فاجعه چرنوبیل تفاوت بزرگی با سال‌های پیش دارد، چرا که کنترل نیروگاه چرنوبیل با آغاز حمله روسیه به اوکراین به مدت حدود پنج هفته به دست نیروهای مهاجم افتاد. ولودیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین، اعلام کرد که روسیه خواهان تکرار چرنوبیل، بدترین فاجعه هسته‌ای جهان در سال ۱۹۸۶ است و در صورت وقوع انفجار، این پایان همه چیز و پایان اروپا است. وزیر امور خارجه اوکراین در خصوص وقوع انفجاری ۱۰ برابر چرنوبیل هشدار داد و زلنسکی نیز در پیام ویدئویی خود گفت، کلمه چرنوبیل را که شنیده‌اید؟ و ادامه داد که حمله روسیه به نیروگاه هسته‌ای دیگر اوکراین یعنی زاپروژیا که در ساعات اولیه بامداد جمعه ۱۳ اسفند رخ داد، خطر «فاجعه تشعشعات هسته‌ای» را برای تمامی اروپا به همراه دارد.

در این میان، برخی گزارش‌ها حاکی از آن بود که برخی از مردم در کشورهای اروپایی، با افزایش تهدید اتمی روسیه و با شروع درگیری‌ها در نزدیکی نیروگاه اتمی چرنوبیل، به تهیه قرص ید روی آورده‌اند. یدید پتاسیم (KI) در واقع دارویی است که می‌تواند در مواقع اضطراری از آسیب پرتوهای اتمی بر بدن انسان به خصوص اثرات زیان‌بار این تابش‌ها بر غده تیروئید بکاهد و این همان دارویی بود که در زمان فاجعه اتمی چرنوبیل برای جلوگیری از جذب ید رادیواکتیو تولیدشده توسط انفجارات هسته‌ای تجویز شده بود. همه این خبرها به نگرانی‌ها درباره احتمال وقوع دوباره فاجعه‌ای اتمی همچون چرنوبیل دامن زد و این پرسش را پیش کشید که آیا اساساً با گذشت چند دهه از این حادثه مهیب، چنین تهدیدی وجود دارد؟

تراژدی واقعی

دیوید اتنبرو، جانورشناس، طبیعت‌شناس و مستندساز مشهور بریتانیایی، در مستند «حیات روی سیاره ما» از چرنوبیل با عنوان یک تراژدی واقعی نام می‌برد که غالباً از آن به عنوان پرهزینه‌ترین حادثه تاریخ بشر یاد می‌شود. در خصوص علت وقوع حادثه چرنوبیل بسیار گفته‌اند و نوشته‌اند و گزارش‌های بسیاری درباره جنبه‌های فنی و پیامدهای زیست‌محیطی این فاجعه منتشر شده است. حادثه وحشتناک چرنوبیل که ۳۶ سال پیش و به صورت دقیق‌تر در ساعت ۰۱:۲۴ نیمه‌شب ۲۶ آوریل ۱۹۸۶، در اثر وقوع انفجاری مهیب در رآکتور شماره ۴ نیروگاه اتمی چرنوبیل رخ داد، به صورت خلاصه، ناشی از قصور و خطای انسانی و همچنین مشکلات و ایرادات فنی در طراحی بود.

با وجود اینکه روش‌ها و راه‌حل‌های متخصصان برای مهار و کنترل آلودگی رادیواکتیو و جلوگیری از نشت بیشتر آن به سراسر اروپا تا حد زیادی کارآمد بود، اما پنهانکاری سیاسی اتحاد جماهیر شوروی در آن زمان، شرایط را برای دانشمندان دشوارتر می‌کرد. تعداد قربانیان انفجار چرنوبیل بر اساس گزارش‌های رسمی تنها ۳۱ نفر اعلام شد، در حالی که اینک تعداد قربانیان فاجعه چرنوبیل تا ۴۰۰۰ نفر و حتی طبق برخی برآوردها تا ۹۰ هزار نفر عنوان می‌شود.

افزون بر پنهانکاری مقامات شوروی، آماده نبودن سازمان جهانی بهداشت (WHO) برای مقابله با چنین حوادثی، شرایط پس از حادثه چرنوبیل را به شرایطی خاص تبدیل کرده بود. درحالی‌که تفاهم‌نامه همکاری بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) و سازمان جهانی بهداشت سال‌ها پیش از آن، یعنی سال ۱۹۵۹، امضا شده بود، سازمان جهانی بهداشت، پنج سال پس از حادثه، یعنی تازه در سال ۱۹۹۱، متخصصان خود را به محل فرستاد و تازه چهار سال پس از آن، یعنی سال ۱۹۹۵ (۹ سال پس از حادثه) بود که همایشی برای بررسی ابعاد فاجعه برگزار کرد.

با مشخص شدن اینکه مواد رادیواکتیو از نیروگاه نشت کرده و هر لحظه امکان گسترش شدید آلودگی به سراسر اروپا وجود داشت، هزاران تن شن و ماسه، اسید بوریک، خاک رُس و سرب با هلی‌کوپتر بر روی شعله‌های آتش ریخته شد تا واکنش زنجیره‌ای در راکتور متوقف شود. چرنوبیل در واقع حدود ۴۰۰ بار بیش از بمب اتمی هیروشیما ماده آلوده رادیواکتیو به جو زمین وارد کرد. طرح‌های علمی برای جلوگیری از نشت بیشتر به سرعت اجرایی شد و حتی ساخت محافظ رآکتور چهارم چرنوبیل به نام سارکوفاگوس، که تنها ۲۴ روز پس از حادثه آغاز شده بود در همان سال به پایان رسید. اما متاسفانه این سازه برای جلوگیری از نشت بیشتر مواد رادیواکتیو به قدر کافی ایمن نبود و از این رو، اوکراینی‌ها تصمیم به نصب تابوت فلزی جدید چرنوبیل (NSC) گرفتند. گنبد ۳۶ هزار تنی محافظ راکتور شماره چهار چرنوبیل که بزرگترین سازه متحرک جهان محسوب می‌شود و کار نصب آن نهایتاً پس از سال‌ها تاخیر در سال ۲۰۱۶ به پایان رسید.

آیا چرنوبیل هنوز هم خطرناک است؟

آلودگی مواد رادیواکتیو فراتر از حد تصور ویرانگر و مرگبار است. حتی تابوت فلزی جدید چرنوبیل، گنبد محافظی که ساخت آن بیش از دو میلیارد دلار هزینه داشته، قادر است نهایتاً به مدت حدود ۱۰۰ سال از انتشار بیشتر تشعشعات اتمی جلوگیری کند. همزمان با تهاجم روسیه به خاک اوکراین، کنترل نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل نیز در اواخر ماه فوریه امسال به دست نیروهای روس افتاد؛ مساله‌ای که به نگرانی‌های بسیاری درباره احتمال تکرار فاجعه چرنوبیل دامن زد. این بار صحبت نه تنها درباره بقایای چرنوبیل، بلکه درباره درگیری در نزدیکی نیروگاه دیگری به نام نیروگاه زاپروژیا بود.

نیروگاه زاپروژیا که حد فاصل سال‌های ۱۹۸۴ تا ۱۹۹۵ ساخته شده، با داشتن ۶ رآکتور بزرگترین نیروگاه اتمی اروپا و نهمین نیروگاه هسته‌ای در جهان محسوب می‌شود. با وجود آنکه ویدئوهای اولیه تصاویری از انفجارهای عظیم و توده‌های دود را نشان می‌داد، اما ظاهراً در زمان آتش‌سوزی فقط یکی از شش راکتور نیروگاه فعال بوده و حریق در یک ساختمان آموزشی خارج از محیط نیروگاه اتفاق افتاده و هیچ تغییری در سطح پرتوهای رادیواکتیو در نیروگاه اتمی زاپروژیا مشاهده نشد.

تردیدی نیست که طراحی نیروگاه زاپروژیا به لحاظ ملاحظات ایمنی با نیروگاه چرنوبیل تفاوت دارد، اما پیچیدگی ساختاری و فنی نیروگاه‌های اتمی، در عمل مانع از این می‌شود که بتوان به سادگی و با یقین از ایمنی صد درصدی سخن گفت. نگرانی عمده‌ای که در خصوص نیروگاه زاپروژیا وجود داشت این بود که با قطع برق نیروگاه، این نیروگاه برای تامین برق اضطراری سیستم‌های خنک‌کننده خود مجبور به استفاده از ژنراتورهای دیزلی پشتیبان شود که ضریب ایمنی پایین‌تری دارند.

از این گذشته، آنجا که پای موضوع پیچیده‌ای مانند تاسیسات هسته‌ای در میان باشد، گاهی تنها یک خطای انسانی یا اشتباه سهوی در محاسبات، به بیان دیگر تنها چند متر اختلاف در محل برخورد موشک یا محل آتش‌سوزی، ممکن است نتیجه را به کلی تغییر دهد. تصرف چرنوبیل و حمله به زاپروژیا نشان داد که هراس و کابوس آلودگی هسته‌ای در اروپا قرار نیست به این زودی‌ها به پایان برسد.

فراتر از این‌ها، حتی اگر جنگی هم در کار نبود، باید گفت که مساله نیروگاه اتمی چرنوبیل هنوز هم به خودی خود کاملاً حل نشده است. سال گذشته که هنوز خبری از تهاجم روسیه به اوکراین و تصرف چرنوبیل نبود، گزارشی در «لایوساینس» مبنی بر افزایش فرایند شکاف هسته‌ای در توده‌های سوخت اورانیوم در زیرزمین راکتور نیروگاه چرنوبیل منتشر شد و یکی از پژوهشگران انستیتوی مشکلات ایمنی در نیروگاه‌های هسته‌ای در کیف، پایتخت اوکراین، در آن زمان گفت: «در مورد بسیاری از مسائل اطمینان نداریم و نمی‌توانیم احتمال وقوع حادثه دیگری را رد کنیم.»

منبع: دویچه‌وله