جدال ایران و آمریکا بر سر اسناد کودتا
هوک و ظریف به کدام اسناد کودتای ۲۸ مرداد اشاره کردند؟
اقدام هوک علیه کودتا
۲۵ مرداد ۱۳۹۷؛ در آستانه سالگرد کودتای ۲۸ مرداد علیه دولت محمد مصدق، وزارت امور خارجه آمریکا، گروه اقدام علیه ایران را تشکیل داد؛ هدف اعلام شده تلاش برای تغییر رفتار حکومت ایران است. برایان هوک، مدیر سیاستگذاری وزارت خارجه آمریکا از سوی مایک پمپئو به ریاست «گروه اقدام ایران» معرفی شد که می‌گوید در همه عمرش در خصوص ایران کار کرده و در گذشته مشاور جان بولتون بوده است. خبرنگاری از او پرسید آیا همزمانی تشکیل کارگروه اقدام ایران با سالگرد کودتای ۲۸ مرداد پیام خاصی دارد؟ و پاسخ شنید: «این فقط یک اتفاق است.»
محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران اما هدف از تشکیل «گروه اقدام ایران» در وزارت خارجه ایالات متحده آمریکا را طراحی سناریویی مانند کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ارزیابی کرد و در توئیتر خود نوشت: «۶۵ سال پیش در چنین روزی، آمریکا دولت محبوب دکتر مصدق را که به صورت دموکراتیک انتخاب شده بود، سرنگون کرد و رژیم دیکتاتوری را مجدداً روی کار آورد که ایرانیان را برای ۲۵ سال بعد تحت انقیاد خود درآورده بود. اکنون «گروه اقدام» از طریق فشار، دروغ‌پردازی و عوام‌فریبی آرزوی تکرار همان سناریو را دارد. دوباره هرگز!»
مرکز مطالعات بین‌المللی و استراتژیک (CSIS) در ۸ مه ۲۰۱۹ (۱۸ اردیبهشت ۹۸)، برایان هوک را به مراسمی در سالگرد خروج آمریکا از برجام دعوت کرد که او در آنجا گفت: «آقای مصدق توسط تشکیلات مذهبی، ارتش و رهبران سیاسی سرنگون شد. دولت اخیراً اسناد مرتبط با این رویداد تاریخی را منتشر کرده است.» هوک به مجموعه اسناد روابط خارجی ایالات متحده (FRUS) اشاره کرد که در سال ۲۰۱۷ توسط دولت آمریکا منتشر شدند.
سایت لوبلاگ در مقاله‌ای به قلم «گریگوری برو» استاد تاریخ دانشگاه «متودیست جنوبی» و کار‌شناس ارشد روابط ایران و آمریکا، دیدگاه‌های هوک را منعکس‌کننده نوشته‌های تعدادی از «تاریخ‌نویسان تجدیدنظرطلب» دانست که ادعا می‌کنند نقش آمریکا در سقوط مصدق اهمیت زیادی نداشت. به نوشته برو «افرادی همچون برایان هوک به دنبال گمراه کردن دیگران در مورد محتوای اسناد منتشر شده در سال ۲۰۱۷ هستند. ظاهراً هوک قصد دارد تفسیری از کودتای ۱۹۵۳ ارائه کند که با سیاست خارجی کنونی آمریکا مطابقت داشته باشد. از زمانی که مارک گازیوروسکی، تاریخدان آمریکایی مقاله معروف خود را در سال ۱۹۸۷ منتشر کرد، بیشتر محققان در مورد وقایع منتهی به کودتای ۱۹۵۳ اجماع داشته‌اند. دولت آمریکا نقش برجسته‌ای در این کودتا داشت. البته جریان‌های داخلی نیز به سرنگونی مصدق کمک کردند. اما این کودتا بدون پشتیبانی مالی، برنامه‌ریزی و تشویق مقامات آمریکایی رخ نمی‌داد. سازمان سیا برای تضعیف جایگاه مصدق در بین مردم اقدام به اشاعه تبلیغات کرد. آن‌ها به سیاستمداران رشوه دادند. ژنرال فضل‌الله زاهدی نیز با حمایت آمریکا نقش مهمی در سازماندهی نیروهای حامی شاه در روز کودتا داشت. او بعد از پایان عملیات نیز نخست‌وزیر ایران شد. نمی‌توان ادعا کرد که آمریکا به تنهایی عامل سرنگونی دولت مصدق بوده است. اما اسناد تاریخی نشان می‌دهند که مخالفان مصدق بدون کمک آمریکا نمی‌توانستند به موفقیت دست پیدا کنند. شخصیت‌هایی همچون شاه و ژنرال زاهدی اشاره کرده بودند که آمریکا نقش برجسته‌ای در سرنگونی دولت مصدق داشته است. پژوهش‌های انجام شده در دهه‌های اخیر نیز منعکس‌کننده این واقعیت است.»
گریگوری بلو در مقاله دیگری هدف ترامپ را انتقال قدرت به بازماندگان پهلوی دانسته بود و سال گذشته هم در روزنامه واشنگتن‌پست تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران را تاکتیکی برای تسریع اجرای سیاست تغییر رژیم عنوان کرد و به دولت ترامپ هشدار داد که از مداخله ایالات متحده در کودتای ۲۸ مرداد عبرت بگیرد. به نوشته او «میراث کودتای ۱۹۵۳ هنور در ایران، قویاً زنده است و مقامات ایرانی، مکرراً آن را به عنوان مدرکی درباره ریاکاری آمریکا ذکر می‌کنند. فشار تهاجمی آمریکا برای تغییر رژیم، فقط ایرانیان را به اتحاد با یکدیگر ترغیب خواهد کرد.»
منظور هوک کدام اسناد است؟
اما منظور هوک از اسناد منتشرشده سال ۲۰۱۷ چیست؟ روز ۲۵ خرداد ۱۳۹۶ وزارت امور خارجه آمریکا بالاخره تصمیم گرفت تا اسناد داخلی مربوط به سال‌های ۵۴-۱۹۵۱ را که مدت‌ها انتظارش می‌رفت، منتشر کند. این مجموعه با عنوان «نگاهی به گذشته» شامل ۳۷۵ سند است که در کل ۹۷۰ صفحه را به خود اختصاص داده‌اند. این مجموعه نه تنها تماس‌های سفارت، بلکه مشروح جلسات شورای امنیت ملی و سیا در مورد مساله ایران را نیز شامل می‌شود. به نوشته یرواند آبراهامیان، تاریخ‌نگار برجسته، این مجموعه جدید چندان اشاره‌ای به کودتا ندارد؛ ولی اطلاعات بسیار زیادی را درباره دخالت آمریکا در امور ایران در اختیار قرار می‌دهد: «این اسناد به طور قطعی اثبات می‌کنند که ایده کودتا چیزی نبود که تنها پس از به قدرت رسیدن آیزنهاور در ژانویه ۱۹۵۳ و توسط وزیر امور خارجه‌اش جان فاستر دالس پدید آمده باشد. طی دو سال آخر دوره ترومن، آلن دالس و کرمیت روزولت تحت لوای مدیریت سیا به طور کاملاً وسواس‌گونه متوجه ایران و حامی سیاست‌هایی مشابه بریتانیا بودند؛ سیاست‌هایی نظیر برکناری مصدق از قدرت. این اسناد همچنین زورآزمایی دائمی میان این دو عضو و اعضای محتاط‌تر شورای امنیت را نشان می‌دهند.»
در یکی از اسنادی که سال ۲۰۱۷ از رده‌بندی خارج شدند آمده «عملیات آزموده شد و شکست خورد. ما نباید در هیچ‌گونه عملیات دیگری علیه مصدق شرکت کنیم که مبادا رد سیا مشخص شود… عملیات علیه مصدق باید متوقف شود.» (۱۸ آگوست ۱۹۵۳) اما کرمیت (کیم) روزولت جونیور، مامور ارشد سیا در ایران و نوه تئودور روزولت، رئیس‌جمهور اسبق ایالات متحده، تلگراف وارده از مقامات سیا را نادیده گرفت. روزولت که مسئول انجام عملیات آژاکس بود با یکی از سران کودتا، فضل‌الله زاهدی، تماس گرفت و با کمک رهبران مذهبی و قبیله‌ای ایران تظاهراتی گسترده به راه انداخت. به این ترتیب سیا اوضاع را از کنترل مصدق خارج کرد و عملیات تغییر رژیم تکمیل شد. (تحلیل اسپوتنیک)
با وجود اینکه اسناد مورد تاکید برایان هوک، تائیدکننده نقش آمریکا در کودتای سال ۳۲ است اما او بار دیگر در سالگرد ۲۸ مرداد گفت: «مصدق از طرف سیا کنار گذاشته نشد، مصدق توسط طیف مذهبی و نظامی ایران کنار گذاشته شد. این نکته غلط را ظریف هم طرح کرده اما حتی خود آیت‌الله خمینی هم در مساله سقوط مصدق اشاره‌ای به سازمان سیا نمی‌کند.»
ظریف چه اسنادی را بازنشر کرد؟
در واکنش به این ادعا، ظریف در نوئیتر خود با بازنشر یک لینک نوشت: «این را برای آن‌هایی می‌گذارم که یا از تاریخ دخالت‌های آمریکا در کودتای ۱۹۵۳ علیه دولت منتخب مردمی ایران اطلاعی ندارند یا از عمد به تحریف آن می‌پردازند.» (https://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB435)
اشاره ظریف به اسنادی است که سال ۱۳۹۲ منتشر شد؛ در شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد سازمان سیا، با خارج کردن اسنادی از طبقه‌بندی محرمانه به نقش خود در این کودتا اعتراف کرد. به نوشته بی‌بی‌سی، سیا در مقدمه یکی از این اسناد می‌نویسد: «هدف عملیات آژاکس سرنگونی دولت محمد مصدق، بازسازی منزلت و قدرت شاه و جایگزینی دولت مصدق با دولتی بود که ایران را با سیاست‌هایی سازنده اداره کند.»
در یکی از اسنادی که «تاریخ ایرانی» متن کامل ترجمه آن‌ها را منتشر کرده، روزولت در ۲۵ تیر ۱۳۳۲ نقشهٔ عملیات را (با فرض همکاری شاه) شرح داده: «چون زاهدی هر حرکت فراقانونی را «خودکشی سیاسی» می‌داند و نمی‌خواهد، انتظار دارد پشتیبانی سلطنت را به واسطهٔ یکی از این راه‌ها به دست بیاورد:
۱ شاه، زاهدی را به نخست‌وزیری منصوب کند، به این دلیل که مصدق «اقدامات غیرقانونی» و از محدودهٔ اختیاراتش تخطی کرده است.
۲ شاه، مصدق را بدون انتصاب جانشین برکنار کند؛ زاهدی بشود فرماندار نظامی و «انتخاب نخست‌وزیر بیافتد به عهدهٔ مجلس.»
۳ شاه، زاهدی را به جای محمدتقی ریاحی به ریاست ستاد ارتش منصوب و زاهدی هم درجا ریاحی را دستگیر کند.
۴ شاه، زاهدی را به وزیری دربار منصوب کند و امینی، وزیر کنونی دربار، درجا کنار گذاشته شود.»
اعتراف آمریکا به انجام کودتا
در سال ۲۰۰۰ برای نخستین بار مادلین آلبرایت، وزیر امور خارجه وقت آمریکا به تأیید نقش‌آفرینی آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد ایران پرداخت.
به گزارش ایرنا، در سال ۲۰۰۹ نیز باراک اوباما، رئیس‌جمهور وقت آمریکا در دیدار سه روزه از کشورهای عربستان سعودی و مصر ۱۲ تا ۱۵ خرداد ۱۳۸۸ (۵–۲ ژوئن ۲۰۰۹) در نطق از پیش تنظیم شده خود در قاهره اذعان کرد که کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ کار آمریکا بوده است. اوباما در این رابطه گفت: «این موضوع منشأ تنش بین ایالات متحده و نظام جمهوری اسلامی ایران بوده است. ایران خودش را به دولتی قسم‌خورده در مخالفت با کشور من تعریف کرده است و به راستی تاریخچه پرآشوبی بین ما وجود دارد. در میانه جنگ سرد، ایالات متحده، در براندازی دولت دموکراتیک انتخاب شده ایران، نقش بازی کرد.»
هیلاری کلینتون وزیر امور خارجه اسبق آمریکا نیز در ۴ آبان ۱۳۹۰ (۲۶ اکتبر ۲۰۱۱) در دو مصاحبه اختصاصی مفصل و جداگانه با دو شبکه فارسی‌زبان با یادآوری پوزش مادلین آلبرایت از مردم ایران به دلیل نقش آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، بار دیگر از این واقعه ابراز تأسف کرد.
ماجرای کودتای ۲۸ مرداد در انتخابات سال ۲۰۱۶ نیز بازتاب‌هایی در میان کاندیدا‌ها داشت. برنی سندرز نماینده حزب دموکرات در انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده، در مناظره خود با هیلاری کلینتون (دیگر نامزد حزب دموکرات) در ۱۱ فوریه ۲۰۱۶، درباره دخالت‌های آمریکا در ساقط کردن دولت‌های کشورهای دیگر، به دولت محمد مصدق اشاره کرد.
سندرز همچنین در گفت‌و‌گو با شبکه تلویزیونی سی‌ان‌ان با تایید دوباره سخنان خود، گفت: «به عقیده من، سرنگونی (مصدق) نخست‌وزیر انتخاب شده طی فرایند دموکراتیک در ایران، فاجعه بود؛ بنابراین، تصور نمی‌کنم آمریکا به لحاظ قانونی یا اخلاقی حق داشته باشد دولت‌ها را سرنگون کند و این تلاش‌ها اغلب نتیجه عکس داشته و بی‌ثباتی بسیاری را در مناطق مختلف به بار آورده است.»
در این باره بخوانید:
اسناد سیا درباره کودتا که سال ۹۲ منتشر شد
نظر شما :